یاسمن رضائیان | عطسه کردن از جمله مواردی است که خرافات زیادی در رابطه با آن وجود دارد تا جایی که برخی از افراد به محض عطسه کردن، فال حافظ می‌گیرند.
بعضی‌ها پس از عطسه از عبارت «صبر آمد» استفاده می‌کنند و کار خود را به تعویق می‌اندازند، کفش‌های خود را لنگه به لنگه می‌پوشند یا در کفش‌های خود نمک می‌ریزند. این مردم اعتقاد دارند اگر هنگام انجام کاری عطسه کنند باید آن را به تاخیر بیندازند در غیر این صورت یا آن کار به سرانجام نمی رسد و یا به نحوی ناخوشایند تمام می شود. این باور در زمانه ای وجود دارد که علم پیشرفت زیادی کرده و می دانیم که عطسه یک مکانیسم دفاعی طبیعی بدن است.
مردم دوران جاهلیت به آداب و رسومى اعتقاد داشتند که در هیچ دین و آیینى، ریشه نداشته است. یکى از باورهاى رایج در آن دوران، تطیّر، یعنى فال بد زدن است. آنان عطسه کردن را مانند دیدن گوزن، کلاغ سیاه، جغد و … یکى از مصداق هاى فال بد مى دانستند. «امرؤ القیس» در شعرى سروده است: «و قد اغتدى قبل العطاس» به این معنی که: سحرگاهان قبل از عطسه هاى مردم به شکار مى روم، و به نوعی با باور به منحوس بودن عطسه کردن، از بروز اتفاق بد پیشگیری می کرده است. عرب هاى دوران جاهلیت اگر عطسه کننده را دوست داشتند، هنگام شنیدن عطسه اش مى گفتند: «عمراً و شباباً» یعنی همواره زنده و جوان باشى! ولى اگر از او بدشان می آمد می گفتند:
«ریا و قحاباً» درد کبد و سرفه مزمن بگیرى! و نیز، اگر عطسه اى را مى شنیدند مى گفتند «بک لا بى» یعنی از خدا مى خواهم شومى عطسه ات را به خودت برگرداند نه به من!
ایرانیان باستان هم، هنگام عطسه کردن شخصى به او مى گفتند: «زه هزار سال» هزار سال دیگر زنده و جاوید باشى!
از نظر اسلام عطسه كردن نه تنها شوم و بد نيست، بلكه براي سلامتي بدن بسیار مفید است. چنان که در احاديث آمده است، عطسه موجب راحتى و سلامتي بدن است، و تا سه روز و به روايتى تا هفت روز، امان از مرگ است. آن چه بين عوام مشهور است كه هنگام عطسه ی تك بايد صبر كرد، صحت ندارد و در احاديث اثرى از اين حرف نيست. وقتى انسان عطسه مىكند خوب است جهت شكرانه تأمين شدن سلامتي اش بگويد: الحمد للّه اللّهم صل على محمّد و ال محمد. و هنگامي كه كسى در حضورش عطسه كند، به عطسه كننده بگويد: يرحمك اللّه و او نيز در پاسخش بگويد: يغفر الله لكم.
در روايتی از رسول اكرم(ص) آمده است: عطسه مريض، دليل بر عافيت و راحتى بدن اوست. عطسه تا وقتى كه از سه تا بيشتر نباشد براى بدن نافع است و اگر از سه تا بيشتر شد، نشانه بيماري است. امام صادق(ع) فرمودند: كسى كه عطسه كند از پنج چيز در امان خواهد بود: جذام، سردرد، ريزش اشك از چشم، گرفتگى بينى و رويش مو در چشم.
اما به واقع اسلام دلیل عطسه کردن را چگونه بیان می کند؟ امام رضا(ع) در این باره می فرمایند: علت عطسه اين است كه هر وقت خداوند به انسان نعمتى عطا كند و شكرش را به جاى نياورد، خداوند بادى به بدنش مى اندازد و دور مى زند تا وارد بينى مى شود و در اثر آن انسان عطسه مى كند. انسان وقتى مى گويد: الحمدلله، خداوند آن را به جاى شكر نعمتى كه به او داده بود، مى پذيرد اگر كسى عطسه كرد، به او بگو: يرحمك الله يا يرحمكم الله و چنانچه شما عطسه كرديد و كسى به تو گفت: يرحمك الله، در پاسخش بگو: يغفرالله لنا و لكم. ایشان در ادامه مى فرمايند: اين تكليف تا وقتى است كه طرف يك بار، يا دو بار يا حداكثر سه بار عطسه كند. اگر بيش تر از سه بار عطسه كرد علامت بيمارى است. بگو: شفاك اللّه.
سپس ایشان وظيفه انسان را در مقابل عطسه كنندگان روشن مى كنند و مى فرمایند: اگر مؤمنى عطسه كرد، بگو: يرحمك اللّه يا يرحمكم اللّه. اگر منافق باشد، بگو: يرحمكم اللّه و اراده مى كنى درود بر فرشتگانِ موكّل بر منافق را، نه خود او را. اگر زن باشد، بگو: عَافَاكِ اللَّهُ. اگر مريض باشد، بگو: شَفَاكَ اللَّهُ. اگر مغموم و محزون باشد، بگو: فَرَّجَكَ اللَّهُ.
بنابراین بعد از عطسه باید خدا را شكر كرد و ذهن خود را بيهوده مشغول اين خرافات نكرد.
در روایتى دیگر، امام صادق(ع) می فرمایند: «من عطس ثم وضع یده على قصبة أنفه ثم قال الحمد لله رب العالمین کثیراً کما أهله و صلى الله على محمد النبى و آله و سلم یستغفر الله له طائر تحت العرش الى یوم القیامة»، یعنی: هر کس عطسه کند سپس دستش را بر بینى اش بگذارد و بگوید: «سپاس بسیار خدایى را که آفریدگار جهانیان است همان گونه که شایسته ستایش است و درود خدا و سلام او بر محمد پیامبر و خاندانش»، ملکى در عرش تا روز قیامت برایش استغفار مى کند.
و از ابن عباس نقل است: وقتى خداوند آدم(ع) را آفرید و روح در بدنش دمید، آدم(ع) عطسه کرد و خدا به او الهام فرمود که بگوید: الحمد لله رب العالمین.
همچنین خواندن آیه بیست و پنجم سوره ی یس (انی امنت بربکم فاسمعون)، پس از عطسه سفارش شده است.
عرب های دوران جاهلیت عطسه کردن را نشانه مرگ مى دانستند و از این رو هنگام رسیدن مرگ شخصى مى گفتند: «لجم العطوس»، یعنی: مرگ هجوم آورد! و بین آنان اسبى وجود داشته است که آن را عاطوس، یعنی «نشانه بدبختى» مى نامیدند. چنان که از «رؤبه» نقل شده است: «لا أحب اللجم العاطوسا» فریاد مرگ آور عاطوس را دوست ندارم.
بنابراین صبر کردن هنگام عطسه، تفکرى است که در دوران جاهلیت ریشه دارد و این اندیشه در اسلام بى اساس است. خوب است که پس از هر عطسه، شکر خداوند را به جا آوریم و الحمدلله بگوییم و برای یکدیگر طلب عافیت کنیم که بنا بر روایتی عافیت، ضد بیماری، قرض، گرفتاری و بی آبرویی است.
این مطلب، در تابستان ۱۳۹۳، به سفارش موسسۀ مطبوعه به رشتۀ تحریر درآمده است.
مطالب دیگر پروندۀ «خرافات»:
چشم‌ها را باید شست (چرایی و آسیب‌شناسی گرایش بیشتر بانوان به مباحث خرافی)
خرافاتی‌ترین سرزمین (خرافات در استان‌ها و شهرهای کشور)
پشت پردۀ قاب جادویی (بررسی خرافات و جادو در فیلم‌ها و کتب کشورهای غربی)
که آمد ز آتش برون شاه نو (خرافات در شعر و ادبیات زبان فارسی)
خرافه‌های بین‌المللی (خرافه های رایج در خارج از ایران)
رو در رویی (داستانی دربارۀ خرافات)
روح تو روح! (داستانی طنز دربارۀ خرافات)
بخشکی شانس! (شانس وجود خارجی دارد؟)
مخروفه! (شعر طنز دربارۀ خرافات)
خرافات چگونه رواج می‌یابند؟ (علل رواج خرافات و مصادیق آن)
سیزده، بیشتر از آنکه نحس باشد، مقدس است! (عدد سیزده؛ نحس یا سعد؟)
تو یک انسان خرافاتی هستی اگر به این چیزها اعتقاد داشته باشی! (اینفوگرافی)
فالت بگیرُم؟ (ملاقات با یک فالگیر)
از عاشورا تا امروز، اسب‌ها شرمگین‌اند (آیا نعل اسب نشانۀ خوشبختی است؟)
حلال زاده به … (دربارۀ حلال زادگی)
در لباس تکنولوژی (این پیام را بخوان و برای چند نفر بفرست!)
