تلفن‌های همیشه‌همراه

پرستو علی عسگرنجاد: مادر بچه را روی پاهایش گذاشته و او را به شدت تکان می‌دهد. صدای گریۀ کودک، فضای خانه را پر کرده است. نیاز به آغوشی دارد که در آن آرام بگیرد و بخوابد، آغوشی که نیست، چون مادر با دست دیگرش مشغول بالا و پایین کردن صفحۀ گوشی برای خواندن پیام‌های تلگرام است.
صحنۀ بالا این روزها در خیلی از خانه‌ها دیده می‌شود. مادرهایی که می‌خواهند بچه‌داری کنند و همۀ عشق و محبتشان را به پای کودکشان بریزند، اما حاضر نیستند ثانیه‌ای مودم را خاموش کنند یا تلفن همراهشان را کنار بگذارند، روز به روز بیش‌تر می‌شوند. مادرهایی که به جای کتاب خواندن و قصه گفتن برای کودکانشان، پیام‌های تلگرام و واتس‌اپ را با صدای بلند می‌خوانند و قهقهه می‌زنند، نسل جدیدی از مادران هستند که این روزها شکل دیگری از مادرانگی را به تصویر می‌کشند؛ مادرانگی زیر امواج تلفن همراه.
فارغ از همۀ آسیب‌هایی که امواج ممتد تلفن همراه بر مغز مادر و کودکش دارد، آسیب‌ها و کمبودهای روانی که در پی استفادۀ بیش از حد از تلفن همراه ایجاد می‌شود، به هیچ وجه قابل چشم‌پوشی نیست. جامعۀ روانشناسی این روزها به آرامی ظهور خطر تازه‌ای را به مادران که گردانندگان اصلی کانون خانواده‌اند، هشدار می‌دهد. خطری که زیرکانه و پنهانی مادران را دربرگرفته و بی آن که متوجه شوند، توجه آن‌ها را از نظام خانواده به سوی خود معطوف می‌کند. وقتی دربارۀ تلفن همراه، این خطر جدی روزگار حاضر، از «محبوبه سادات الحسینی» کارشناس ارشد روانشناسی، می‌پرسیم، می‌گوید: « تلفن همراه برای نظام خانواده، خطری دوجانبه ایجاد می‌کند که در یک سوی آن والدین و در سوی دیگر، فرزندان ایستاده‌اند. تلفن همراه از ارتباطات رو در رو کم می‌کند و منجر به ایجاد روابط مجازی و یکسویه در فضای مجازی می‌شود. در این صورت، کودکان به جای آن‌که در رابطه‌های حقیقی، دوطرفه و رو در رو قرار بگیرند، در روابط مجازی در دنیای غیرواقعی وارد می‌شوند. این در حالی است که کودکان در روابط حقیقی، یادگیری بسیار بیشتر و بهتری دارند و این نوع یادگیری مستقیم و بی‌واسطه، به هیچ وجه قابل مقایسه با یادگیری حاصل از فضای مجازی نیست. در روابط حقیقی دنیای واقعی است که کودک آن چه را که در طول زندگی به آن نیازمند است، فرا می‌گیرد. مسائلی همچون شناخت افراد و محیط، درک تفاوت‌های شخصیتی، کسب اعتماد به نفس و توانایی حضور و سخن گفتن در جمع، توانایی احقاق حق و… از جمله توانایی‌هایی هستند که تنها طی ارتباطات رو در روست که کودک آن‌ها را کسب می‌کند. از طرف دیگر، اگر والدین آن وقتی را که باید صرف برقراری رابطۀ عاطفی و بی‌واسطه با کودک خود کنند، در فضای مجازی بگذرانند، باعث ایجاد حس دلخوری، بدبینی و حسادت در خانوادۀ خود می‌شوند. در این صورت کودکان اولین گروهی هستند که آسیب می‌بینند.»
از این روانشناس مجرب دربارۀ آسیب‌های تلفن همراه به زندگی زناشویی سؤال می‌کنیم. می‌گوید: «یکی از مهم‌ترین مسائلی که منجر به استحکام نظام خانواده و بهبود روابط زوجین می‌شود، مقولۀ سپری کردن اوقات فراغت در خانواده است. زوجین باید حتماً بخش عمدۀ اوقات فراغت خود را در خانواده و با یکدیگر سپری کنند. اگر یکی از آن دو بخواهد که به جای سپری کردن وقت خود با همسر، در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی، حضور داشته باشند، رفته‌رفته از علاقه و تعهد آن دو نسبت به یکدیگر کاسته می‌شود و این امر به خودی خود، زمینه‌ساز آسیب‌های جدی است. زوجین باید هرچند وقت یکبار، به تحکیم روابط خود و افزایش لذتبخشی آن بیندیشند و از به سردی گرداییدن این رابطه، پیشگیری کنند. اما حضور در فضای مجازی، این فرصت را از آن‌ها می‌گیرد.»
این کارشناس ارشد روانشناسی، از استفادۀ روزافزون مادران از تلفن همراه به شدت اظهار نگرانی می‌کند و می‌گوید: «مادران مأمن عاطفی خانواده و وزنۀ اطمینان آن هستند. مادر فردی قابل اطمینان و پشتیبان فکری اعضای خانواده است. هرزمان که کودک با بحران‌های دوران زندگی خود مواجه شود، بحران‌هایی همچون دوران بلوغ، ترس‌ها، شکست‌ها و سرخوردگی‌ها، مادر برای او یک مأمن و پناهگاه آرامش‌بخش است که باید به او رجوع کند. اگر یک رابطۀ اطمینان‌بخش، سالم و دوطرفه از قبل میان مادر و فرزندان شکل گرفته باشد، در چنین مواقع حساسی کسی که می‌تواند به فرزند در کنار آمدن با مشکلاتش کمک کند، تنها و تنها مادر است. اما اگر این رابطه به‌خوبی شکل نگرفته باشد، کودک به‌سرعت به فضای مجازی پناه می‌برد و در آن فضا به دنبال پاسخگویی به نیاز خود می‌گردد؛ درحالی‌که در آن قادر به یافتن پاسخ درستی برای سؤال‌های خود نیست. چون نه دوستی و عشق بی‌قید و شرط مادر در آن محیط وجود دارد، و نه دلسوزی مادرانه. بنابراین کودک پاسخ مناسبی برای نیازهای خود دریافت نمی‌کند و این در آینده زمینه‌ساز بروز مشکلات جدی روانی برای اوست.»
برای آن که به دید جامع‌تری نسبت به موضوع برسیم، به سراغ دانشجویان روانشناسی دانشگاه شهید بهشتی می‌رویم؛ دانشجویانی که اکثراً گوشی به دست، در راهروها تردد می‌کنند و خودشان اعتراف می‌کنند تا آخرین لحظات قبل از ورود استاد به کلاس، نه مشغول مرور درس‌های گذشته، که مشغول مرور پیام‌هایشان هستند و حواس استاد اگر پرت باشد، در حین تدریس هم حواسشان پیش گوشی است. «پریسا عسگرنژاد» که هنوز مادرشدن را تجربه نکرده، از مضرات گوشی همراه برای مادران چنین می‌گوید: «کودک باید همواره احساس کند که در مرکز توجه مادر قرار دارد. این توجه دائمی، منجر به ایجاد حس امنیت و آرامش‌خاطر در وی می‌شود و به طور ناخودآگاه احساس می‌کند اگر خطایی از وی سر بزند، مادر متوجه رفتارهای اوست. اما آن‌چه امروزه در واقع شاهد آن هستیم، غفلت‌ها و بی‌خیالی‌های شایع مادرانی است که نمی‌توانند از گوشی‌های تلفن همراه خود دل بکنند. برخی از این مادران بخش عمده‌ای از روز را به جای گفتگو و بازی با فرزندان خود، با تلفن همراه سپری می‌کنند. این در حالی است که تمام بازی‌های دوران کودکی از نظر روانشناختی کاملاً جهتدار هستند و مانند یک فرآیند آموزشی، مهارت‌های زندگی را به کودک می‌آموزند. مادری که زیاد درگیر تلفن همراه و شبکه‌های اجتماعی است، وقت و حوصله‌ای برای این بازی‌ها ندارد و این امر موجب اختلال در روند آموزش و مهارت‌آموزی‌های کودک وی می‌شود.»
«سعیده دبیریان»، یکی از دانشجویان متأهلی است که برای نقش زن در نظام خانواده، ارزش بسیار قائل است. او می‌گوید: «اگر بخواهیم بر مبنای دروسی که در این رشته می‌‌خوانیم، از اهمیت نقش مادر در زندگی کودک حرف بزنیم، باید روزها و شب‌های بسیاری را به گفتگو بگذرانیم! نقش مادر در خانواده با هیچ فرد دیگری قابل جایگزینی نیست. وقتی مادر تمام توجه خود را در ساعاتی از روز به تلفن همراهش معطوف می‌کند، برای فرزندانش خلأیی می‌سازد که در درازمدت برای آن‌ها مضرات بسیاری دارد. اولین آسیب، فرآیند مقابله به مثل است. کودک تصور می‌کند استفادۀ بیش از حد از تلفن همراه امر پسندیده‌ای است، چرا که مادر به آن مشغول است! بنابراین او هم به فضاهای مجازی پناه می‌برد و رفته‌رفته از کانون خانواده فاصله می‌گیرد. در این شرایط، نصیحت‌ها و هشدارهای والدین هم راه به جایی نخواهد برد، چرا که فرزند این رفتار غلط را از خود آن‌ها آموخته است! علاوه بر این، همواره افراد فرصت‌طلب و شیادی در این شبکه‌ها وجود دارند که مترصد فرصتی هستند تا افراد ساده‌دل را به دام بیندازند. کودکی که از نظر عاطفی در خانواده دچار کمبود است، به راحتی می‌تواند گرفتار این افراد شود، آن‌هم در شرایطی که مادر توجه کامل را به وی مبذول نمی‌دارد.»
«زهره هاشمی نسب»، دیگر دانشجوی روانشناسی این دانشگاه اعتقاد دارد می‌توان برای این مشکل هزارۀ سوم، راه‌حلی کاربردی پیدا کرد. او عقیده دارد نباید از مادران خواست تلفن همراه خود را خاموش کنند یا آن را به صورت کلی از زندگی‌شان حذف کنند، چون به هر روی، نمی‌توان از فواید استفاده از این تکنولوژی چشم‌پوشی کرد؛ بلکه آن‌ها می‌بایست با مدیریت زمان و کنترل رفتارهای خود، استفاده از این وسیله را به اوقاتی که فرزندان مشغول استراحت یا انجام تکالیف خود هستند و به نظارت مستمر والدین نیاز ندارند، موکول کنند. به نظر او، حذف مسئله، راه حل درستی برای این مشکل نیست، بلکه باید با مدیریت صحیح، نحوۀ استفادۀ صحیح از این تکنولوژی کارآمد را به کودکان آموخت.

این مطلب، در زمستان ۱۳۹۴، به سفارش موسسۀ مطبوعه به رشتۀ تحریر درآمده است.