هدی محمدی: خانواده اولین و مهم‌ترین نهاد اجتماعی است که هر فرد به محض تولد در آن عضو می‌شود. نخستین نقشهای اجتماعی در بستر این نهاد به عهدۀ افراد گذاشته می‌شود؛ مادری، همسری، پدری، والدی و فرزندی از جمله این نقش‌هاست. می‌دانیم که نقشهای اجتماعی به مجموعه‌ای از وظایف و مسئولیت‌ها گفته می‌شود که فرد به عنوان عضوی از یک اجتماع بزرگ ملزم به انجام آن است. بنابراین، در سطح کلان و فراتر از خانواده نیز افراد نقشهای دیگری دارند که در محیط کار، تحصیل و به‌طور کلی محیط‌های خارج از نهاد خانواده تعریف می‌شوند. تغییر و تعدد نقش، امری است که به علت تغییرات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی یا حتی اقتصادی در دهه‌های گذشته خصوصا برای زنان شاهد آن بوده‌ایم.
صله رحم از سنت‌های باستانی ایرانی‌ست که اسلام نیز آن را تایید و تبلیغ کرده است. سنتی که بین خانواده‌ها، همسایه‌ها، اقوام، دوستان و آشنایان مرسوم بوده. امروزه اما شاهد ضعف این سنت هستیم، نگاه تک عاملی به علت کم شدن این سنت نگاهی بی‌پایه است، چرا که هیچ پدیده‌ای در اجتماع در طول زمان ناشی از یک علت نیست و عوامل زیادی دست به دست هم می‌دهند تا این تغییرات پدید آیند. یکی از عواملی که ممکن است در کم شدن صله رحم موثر باشد، تغییر نقش زنان در سطح خانواده و اجتماع است.
می‌دانیم که در دهه‌های گذشته عوامل زیادی نقش زنان را دست‌خوش تغییر کرده است، بنابراین در این نوشتار به تاثیر اشتغال زنان بر فریضۀ صله رحم می‌پردازیم و بر آنیم تا رابطۀ بین این دو را بررسی کنیم.
برای پاسخ به فرضیۀ خود ابتدا به بررسی زن دیروز و قیاس آن با زن امروزی می‌پردازیم، زن دیروز صرفا در خانواده معنا می‌گرفت. بیشتر روز را در خانه به سر می‌برد و نقشی به‌غیر از نقش‌هایی که خانواده به او می‌داد (اعم از مادری و همسری) نداشت، زنی خانه‌دار بود که روز را به نظافت، تهیۀ غذا، تربیت فرزندان، عبادت و … می‌گذراند و بیشتر اوقاتش در آشپزخانه سپری می‌شد. او جز برای تهیۀ مواد اولیه و مایحتاج خانه از خانه بیرون نمی‌رفت. هر چند ممکن بود در مسجد، جلسات خانگی، روضه، مراسم عزاداری و… شرکت کند اما الزامی برای رفتن به این اماکن برایش وجود نداشت و در بسیاری از مواقع حتی خرید خانه نیز بر عهدۀ مردان بود. به این ترتیب زن دیروز تمام طول هفته را در خانه سپری می‌کرد و وقت آزادتری نسبت به زن امروز داشت. در نتیجه، برای مهمان‌پذیری و مهمانی رفتن آماده بود.
در مقایسه با زن گذشته، امروزه ما شاهد حضور پررنگ زنانی در جامعه هستیم که تفاوت چشم‌گیری با زن دیروز دارند، زن امروز تحصیلات بالاتری دارد، بیرون از خانه شاغل است، معمولا مسئولیت خرید و انجام امور اداری منزل بر دوش اوست و علاوه بر آن به تربیت فرزندان، نظافت خانه و وظیفه همسری خود نیز می‌پردازد. بنابراین نه‌تنها نقش او فقط در خانه معنا نمی‌گیرد که با انجام فعالیت‌های اجتماعی، نقشهای دیگری را نیز پذیرفته است. یعنی علاوه بر وظایفی که زن دیروز داشته، روزانه حداقل هفت ساعت بیرون از خانه کار می‌کند، بنابراین وقت آزاد کمتری دارد و اوقات فراغتش محدود به آخر هفته‌ها می‌شود. از این رو تمایل دارد در تعطیلی محدودِ آخر هفته، زمان خود را به استراحت یا انجام کارهای عقب افتاده‌اش اختصاص دهد تا این که مهمانی بدهد و پذیرای دیگران باشد، از سوی دیگر چون این تغییر سبک زندگی برای بقیه خانواده‌ها نیز وجود دارد امکان مهمانی رفتن کمتر می‌شود؛ چون خانواده‌ها در شرایط مشابهی قرار دارند، در نتیجه در این روزها تنها رفتن به منزل افراد مسن و بزرگ‌تران فامیل امکان‌پذیر است.
به این ترتیب می‌توان گفت اشتغال زنان نقش آنان را در خانواده و اجتماع دست‌خوش تغییر کرده و الزامات جدیدی را به وجود آورده که پیامد آن کم شدن فرصت برای دید و بازدید و صله رحم است.
نکتۀ دیگر دربارۀ اشتغال زنان این است که زنِ اجتماعی، زنِ شاغل و زنِ با تحصیلاتِ امروز، به مدد مراوده بیشتر در اجتماع تغییر سلیقه داده و دچار وسواس بیشتری شده است. او از ساده زیستی فاصله گرفته و این فاصله موجب شده تا در مقایسه با زن دیروز برای مهمانی دادن زحمت بیشتری بکشد؛ یعنی چندین غذا طبخ کند و سفره‌ای رنگین‌تر بیندازد. به عبارتی کمبود زمان مهم‌ترین مشکل زن امروز است. با بیشتر شدن مشغله‌های فکری، زن امروز دچار بی‌حوصلگی و تحمل کمتری خواهد شد.
مشاغل زنان عمدتا با مراوده با ارباب رجوع همراه است و محیط‌های کاری آنان معمولا شلوغ است. در طول روز مدام با شخصیت‌های مختلفی روبرو می‌شوند و بخش عمده‌ای از کار آن‌ها مستلزم مهارت در ارتباط کلامی با ارباب رجوع است. علم روانشناسی می‌گوید اکثر افرادی که مدت زمان زیادی را در محیط‌های شلوغ سپری می‌کنند، ترجیح می‌دهند در زمان‌هایی که کار کمتری دارند از این فضاها فاصله بگیرند، بنابراین می‌توان گفت زن امروز به لحاظ روحی میل به صله رحم ندارد، چرا که نسبت به زن دیروز کم حوصله‌تر است.
در آخر باید گفت اشتغال زنان و صله رحم با هم نسبتی وارونه دارند. افزایش اشتغال زنان یکی از علت‌های کم رنگ شدن فریضۀ صله رحم است. باید در نظر داشت، می‌توان با ایجاد تغییراتی در این فریضه، اجرای آن را برای زن شاغل ممکن ساخت؛ به این معنا که مماس بر اشتغال زنان و پیشرفت اجتماعی آنان، فرم صله رحم نیز تغییر کند. با حذف فرهنگ‌های غلطی که به خاطر افزایش امکانات به‌وجود آمده‌اند مثل تجمل‌گرایی، اسراف و… می‌توان این مهم را تقویت کرد. پرهیز از هزینه‌های بیهوده، میل به ساده زیستی، تغییر مکان دید و بازدید (مثلا انتقال آن به پارک‌ها، رستوران‌ها و…) می‌تواند فرم فریضۀ صله رحم را تغییر داده و آن را در بین خانواده‌ها پر رنگ کند.
این مطلب، در پاییز ۱۳۹۵، به سفارش موسسۀ مطبوعه به رشتۀ تحریر درآمده است.
