فاطمه رشدی: در هر امری رعایت آداب آن موضوع یا امر نشان از یک نوع پایبندی و اعتقاد به حقوق دیگران دارد. انسان موجودی اجتماعی است و برای گذران زندگی روزمرۀ خود مجبور و محکوم به برقراری روابط و تعاملات اجتماعی است. در این میان یکی از مهم‌ترین تعاملات، صلۀ رحم است. صلۀ رحم نیازمند رعایت آدابی‌ست که عدم رعایت آن‌ها ممکن است آسیب‌های جبران‌ناپذیری به همراه داشته باشد.
با مراجعه به فرهنگ‌های لغت و جستجویی ساده در می‌یابیم که آداب، مجموعه‌ای از قوانین و ضوابط رفتاری است که در هر جامعه به فراخور فرهنگ اجتماعی، جغرافیایی و دینی، از افراد آن جامعه انتظار رعایت و انجام آن‌ها می‌رود که در واقع نماد تربیت و نوعی هنجار محسوب می‌شود. آداب بستگی زیادی به زمان و فرهنگ یک جامعه دارد و در درون یک فرهنگ است که تکامل می‌یابد. مثلا آدابی مناسب و پسندیده در یک فرهنگ ممکن است در فرهنگ دیگر نامناسب و ناپسند تلقی شود. از همه این‌ها که بگذریم در یک کلام و ساده‌تر، آداب خلاصه می‌شود در بایدها و نبایدها، شایست‌ها و نشایست‌ها. در این مجال سعی داریم به بایدها و نبایدهای امر مهم صلۀ رحم بپردازیم، بایدهایی که اجرایشان لازم است و نبایدهایی که در صورت اجرا ممکن است آسیب‌های جبران ناپذیری به دنبال داشته باشد. از آن‌جایی که فرهنگ و دین در نوع آداب اهمیت به سزایی دارد، در این مقاله آداب صلۀ رحم را از منظر فرهنگ ایرانی اسلامی مورد بررسی قرار خواهیم داد.
***
قابل انکار نیست که پیوندهای خویشاوندی و رفت و آمدهای خانوادگی کم رنگ و بسیار کم‌تر از گذشته شده است. در اینجا به برخی از عللی که در واقع از آسیب‌ها و نبایدهای صلۀ رحم است اشاره می‌کنیم:
تجمل‌گرایی: بارها این جمله را که «حتما باید چند نوع غذا یا چند نوع میوه برای پذیرایی مهیا باشد وگرنه آبرویمان می‌رود» را شنیده ایم. تجمل‌گرایی و چشم و هم چشمی در کنار مشکلات اقتصادی باعث شده که بسیاری از خانواده‌ها به‌کلی قید دید و بازدید را بزنند و در بهترین حالت فقط عیدهای نوروز به هم سر بزنند. البته بگذریم که عید نوروز هم به دغدغه‌ای بزرگ برای خانواده‌ها بدل شده و برخی راه حل فرار را بر قرار ترجیح می‌دهند و تمام تعطیلات نوروز را برای شانه خالی کردن از وظایف دید و بازدید به سفر می‌روند.
بنابراین یکی از علل کم شدن صلۀ رحم مقید و مشروط شدن صله رحم به پذیرایی های پرهزینه و پرزحمت است. با نگاهی به روایات معصومین(ع) درمی‌یابیم که این رفتار غلط و ناپسند است. در روایتی، سلمان فارسى از پیغمبر گرامى اسلام(ص) نقل مىكند كه فرمودند: «لا نَتَکلَّفُ لِلضَّیفِ مَا لَیسَ عِنْدَنَا وَ نُقَدِّمُ ِالَیهِ مَا حَضَرنَا؛ ما به خاطر میهمان برای تهیه چیزی که نداریم خود را به زحمت نمی‌اندازیم، بلکه آن‌چه را که در خانه داریم، برای میهمان حاضر می‌کنیم» (محجة البیضاء، جلد 3، صفحه 29).
البته پر واضح است که معنای این سخن این نیست که انسان شأن و منزلت میهمان را رعایت نکند بلکه منظور حضرت دوری کردن از اسراف و تهیه چندین نوع غذا برای پیروزی در چشم و هم چشمی‌ها یا کم نیاوردن و خود را بالاتر شمردن است که متأسفانه گریبان‌گیر بسیاری از افراد جامعه شده است.
رسانه: یکی از رفتارهای ناپسند در دید و بازدیدها استفاده از رسانه‌ها و معطوف کردن بیشتر توجه به آن‌هاست. متاسفانه این‌گونه شده است که در مهمانی‌ها اکثرا تمام توجه افراد به تلویزیون و گوشی‌های همراه و شبکه‌های اجتماعی است. در مهمانی‌ها بهتر است میزبان قبل از حضور مهمان یا در حضور وی با کسب اجازه، تلویزیون را خاموش کرده و کسی به غیر از موارد ضروری از تلفن همراه‌اش استفاده نکند. عدم رعایت این نکته باعث می‌شود افراد به جای صحبت با یکدیگر و جویای احوال یکدیگر شدن که هدف اصلی صلۀ رحم است، محو تماشای تلویزیون یا گشت و گذار در شبکه‌های اجتماعی شوند.
اختلافات خانوادگی: یکی دیگر از نبایدهای صله رحم که در واقع موجب سرد شدن روابط خانوادگی، بروز تنش و اختلاف بین خانواده‌هاست و به تبع آن روابط رفته‌رفته تیره و تار شده و به قطع رابطه و محرومیت از آثار و برکات فراوان صلۀ رحم می‌انجامد، اختلافات خانوادگی است که معمولا در اثر رعایت نکردن حقوق متقابل ایجاد می‌شود. علت بیشتر این اختلافاتی که در اثر به جا آوردن صله رحم پیش می‌آید عدم رعایت این نکته است که نباید حتی با نیت صمیمیت وارد مسائل خصوصی و شخصی دیگران شده و راجع به این مسائل از ایشان سوال کرده و موجب آزردگی خاطرشان شد. همه افراد برای خود حریمی دارند و حتی در ارتباط با صمیمی ترین دوستانشان هم قائل به شکستن این حریم‌ها نیستند. و عدم توجه به این حریم‌ها موجب بروز اختلاف و قطع رحم خواهد شد.
پاکدامنی: رعایت پاکدامنی و داشتن چشم پاک از جمله اصول برقراری روابط خویشاوندی و صلۀ رحم است. وقتی وارد فضای منزل یکی از بستگان می‌شویم در واقع میزبان به ما اعتماد کرده و ما را به حریم خانوادگی‌اش راه داده است. با عدم رعایت این نکته به اعتماد او لطمه نزنیم.
آفات زبانی: از دیگر آسیب‌های روابط خویشاوندی و به جا آوردن صلۀ رحم، گفتگوهایی شامل غیبت و دیگر گناهان زبانی است که در بسیاری موارد زمینه‌ای برای از بین بردن حقوق و آبروی مردم می‌شود. در گفتگوهای خویشاوندی ممکن است عده‌ای به مزاح تمسخر شوند یا مورد عیب جویی و غیبت قرار بگیرند. همه این رفتارها به شدت مذمت شده، در مقابل به رفتارهایی مانند رازداری، پوشاندن عیوب دیگران و احترام و اکرام همدیگر، توصیه می‌شود.
آداب میزبانی و مهمانی
از آن‌جایی که دو نقشی که طرفین در صله رحم می‌پذیرند میزبانی و مهمانی است. به برخی از آداب مهمانی و میزبانی می‌پردازیم:
دعوت: اولین نکته، موضوع دعوت است. بدون دعوت نباید مهمانی رفت و میزبان را با حضور سر زده غافل گیر کرد. اما منتظر دعوت ماندن هم جایز نیست. مهمان موظف است از قبل با میزبان تماس گرفته و او را مطلع کند و در صورتی که میزبان شرایط پذیرایی و آمادگی از مهمان را ندارد بدون دلخوری از مهمانی رفتن صرف نظر کرده و مهمانی را به زمان دیگری موکول کند. میزبان نیز باید تعارف را کنار بگذارد و شفاف از عدم امکان یا عدم آمادگی خود برای پذیرائی به مهمان بگوید.
پذیرش دعوت: بر مهمانانی که به مهمانی دعوت شده‌اند لازم است تا در مهمانی شرکت کنند و خلف وعده نکنند.
تحیت و سلام: نخستین ابزار ارتباطی میان دو شخص به ویژه ناشناس، سلام و تحیت است. تحیت و سلام مهمانان به میزبان از آداب مهمانی است.
استقبال: شایسته است میزبان به استقبال و پیشوازی تا سر در خانه بیاید و به‌گرمی مهمان را به درون خانه دعوت کند.
بدون اجازه وارد نشدن: تا زمانی که میزبان به استقبال مهمان به در منزل نیامده، مهمان نباید وارد خانه شود حتی اگر از قبل دعوت داشته باشد.
مکان نشستن: مهمان باید هر جا میزبان مشخص کرد همان جا بنشیند و تعارف را کنار بگذارد، زیرا ممکن است میزبان معذوراتی داشته باشد که می‌خواهد مهمان آن جایی که مشخص کرده بنشیند. مهمان نباید بی اذن و اجازه جا به جا شود مگر این که بسیار خودمانی باشد و با خصوصیات و اخلاق شخص و نیز وضعیت خانه و خانواده آشنایی داشته باشد که در این موارد هم بهتر است ادب مهمانی را بجا آورده و خودسرانه جابجا نشود.
رعایت زمان مهمانی: همچنین مهمان دعوت شده باید در زمان مشخص شده در خانه میزبان حاضر شود و پیش از زمان مقرر نرود تا در انتظار غذا بماند و موجب نگرانی و اذیت و آزار میزبان شود.
عدم پرسش از پذیرایی: میزبان نباید از مهمان بپرسد که غذا خورده است یا نه. غذا باید در دسترس مهمان باشد.
پرهیز از روزه: رسول خدا(ص) فرمود: … سزوار نیست میزبانان روزه بگیرند، مگر با اجازه مهمان، مبادا مهمان شرم کند و با آن‌که به غذا میل دارد برای رعایت ایشان آن را ترک کند.
تهیه هدیه توسط مهمان: شایسته است اگر مهمان توانایی مالی دارد، دست خالی مهمانی نرود و هدیه‌ای برای میزبان ببرد.
آراستگی: هم میزبان و هم مهمان بایستی در مهمانی، آراسته حاضر شوند.
تکریم تازه‌واردان: در مهمانی‌های عمومی‌تر، هر تازه‌واردی با چشم، دنبال جایی می‌گردد. در این حالت بهتر است که به این اشخاص تعارف شود و برایشان جایی باز شود. به هر کسی که وارد شد باید احترام گذاشته شود و با سلام و تحیت به استقبال کلامی از او رفت. به احترام و تکریم تازه واردان باید ایستاد.
ضرورت احترام و محبت به مهمان: ازجمله مهم‌ترین مسائل در مهمانی احترام مهمان است؛ زیرا ضیافت غذا و خوراک، اگرچه متوجه جسم است، ولی پیش از آن که جسم مهمان از غذای مادی و سفره رنگین بهره برد، روان و روح مهمان است که از برخورد و تکریم میزبان بهره مند می‌شود. از این رو بر حفظ حرمت مهمان با توجه به جایگاه و شخصیت اجتماعی او تاکید شده و از میزبان خواسته شده تا از هرگونه بی‌حرمتی نسبت به مهمان پرهیز کند.
شتاب در پذیرایی: میزبان باید در هنگام ورود مهمان، در پذیرایی شتاب کند حتی با یک لیوان آب یا شربت.
چشم انتظار غذا نبودن: مهمان وقتی وارد شد، نباید چشم انتظار غذا باشد و چشم به این ظرف و آن ظرف بدوزد و بپرسد که غذا چیست. این رفتارها ممکن است موجب آزردگی میزبان شود.
غذای حلال: غذایی که میزبان تهیه می‌کند باید حلال، پاک و پاکیزه باشد.
رعایت حال میزبان: مهمان، از غذا و هر چه که میزبان برایش تدارک دیده است بخورد و به گونه‌ای رفتار نماید که ترس و هراسی بر دل میزبان نیافتد که مبادا پذیرایی‌اش مورد پسند و مقبول نیافتاده است و کلا نباید کاری کند که موجب ناراحتی میزبان شود.
تکریم مهمان با پذیرایی: میزبان باید در پذیرایی از مهمان کوشا باشد و بهترین غذا را تهیه کنید. البته به دور از تجمل و تا جایی که به حرج نیافتد.
پهن کردن سفره غذا: سفره را باید پیش مهمان برد و پهن کرد، نه این که مهمان را از جایی بلند کرده و به جایی دیگر برد.
عدم به کارگرفتن مهمان: صحیح نیست در مهمانی، مهمان به کار گرفته شود.
حضور میزبان بر سر سفره: میزبان و نیز همسرش باید برای تکریم و احترام به مهمانان بر سر سفره حاضر شوند.
تعارف به مهمان: میزبان وقتی سفره پهن شد، باید تعارف کند و بفرما بزند تا مهمان دست به غذا برد.
هم غذا شدن با مهمان: میزبان باید با مهمان هم غذا شود و از غذا دست نکشد تا مهمان از غذا دست بکشد.
اندازه نگه داشتن در خوردن و نوشیدن و دوری از اسراف: مهمان در خوردن و نوشیدن باید اندازه نگه دارد و به مقداری بخورد که مصداق اسراف و زیاده‌روی نباشد. همچنین میزبان نیز در تهیه غذا باید اندازه نگه دارد و آن قدر غذا و خوراکی تهیه نکند که خورده نشود و دور ریخته شود.
شکر و سپاس‌گزاری: پس از خوردن غذا شکر خدا گفته شود و مهمان سپاسگزار میزبان باشد و از غذا ایراد نگیرد.
خوش‌رویی و خوش‌گویی: میزبان و مهمان علاوه بر خوش‌رویی باید خوش‌گو باشند و پسندیده و زیبا سخن بگویند که شادی آفرین باشد و دلگیر سخن نگویند و با سخنان خود موجبات ناراحتی دیگران را فراهم نکنند.
طولانی نکردن مهمانی: امروزه با آپارتمانی شدن منازل شایسته نیست مهمانی‌ها تا دیر وقت به طول بیانجامد و موجبات ناراحتی و نگرانی میزبان را فراهم کند. لذا پس از صرف شام و اتمام پذیرانی نباید به گفتگوی طولانی نشست و موجب سلب آسایش میزبان و همسایه‌های او شد.
اجازه خروج: مهمان هنگام بازگشتن از میزبان اجازه خروج بگیرد. اگر میزبان اجازه رفتن داد برود وگرنه منتظر باشد تا میزبان به رفتن راضی شود.
بدرقه: از جمله حقوق مهمان این است که وی را موقع خارج شدن از منزل همراهی کنند.
رعایت نکات فوق موجب تحکیم روابط خویشاوندی و رونق صلۀ رحم می‌شود.
این مطلب، در پاییز ۱۳۹۵، به سفارش موسسۀ مطبوعه به رشتۀ تحریر درآمده است.
