پایی که جا ماند

محمدرضا رحمانی | نمایش خاک و خون و جراحت بر پردة سینما، معنایش سینمای دفاع مقدس نیست. بلکه نمایش جنگ است و بس. آنچه که به غلط در بین اغلب مردم و بعضا منتقدین سینما رواج دارد، همین برداشت سطحی و عدم توجه به تفاوت دفاع مقدس با جنگ است. برای شناخت سینمای دفاع مقدس ابتدا باید در چارچوب مفاهیم انتزاعی تعریف واحدی از دو واژة دفاع مقدس و جنگ ارائه داد. دفاع مقدس؛ مقابله ای مقدس و شرافت مندانه از آب و خاک و ناموس است در برابر حملة دشمنان که در پی رسیدن به آرمان های والا و ارزشمند شکل می گیرد. اما واژة جنگ به معنی درگیری مسلحانه بین دولت ها بر سر مسائل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ست. پس دفاع مقدس از ژانر جنگی قدری متمایز است. شاید بتوان دفاع مقدس را به عنوان زیر مجموعه ای از ژانر جنگ در نظر گرفت. بنابراین سینمایی دفاع مقدس نام دارد که به خوبی بتواند مظلومیت مردم در مقابل تجاوز بیگانه را به خوبی و در ابعاد مختلف به صورت باور پذیر برای بیننده به نمایش بگذارد.
الزامات سینمای دفاع مقدس: قصه، قهرمان و آرمان
اغراق نکرده ایم اگر بگوییم سینمای کلاسیک در دو کلمه خلاصه می شود و آن قصه و قهرمان است. روایت قصة فیلم به سبک و سیاق کلاسیک از شخصیت پردازی گرفته تا نوع دکوپاژ، همه و همه به استحکام منطق روایی حاکم بر سوژة فیلم کمک می کند. تفاوتی هم ندارد که فیلم در چه ژانری ساخته می شود. سینمای کلاسیک قهرمان محور است. اگر این سینما را به عنوان پایه و اصل در ساخت هر اثر نمایشی در نظر بگیریم، زمانی که کمدی موزیکال هم می سازیم به شخصیت پردازی و خصوصا وجود قهرمان در قصه اهمیت فراوانی خواهیم داد. حال در نظر بگیرید می خواهیم یک درام جنگی با رگه های دفاع مقدس بسازیم. بی شک قصة دفاع مقدس ما باید قهرمان داشته باشد. یکی از راهکارها در این راستا تکیه بر تاریخ و زندگی قهرمانان واقعی دفاع مقدس است که می تواند نقش حائز اهمیتی در بُعد قهرمان سازی داشته باشد. قهرمانانی که ممکن است حتی سیزده ساله باشند اما باز هم قهرمان اند. دفاع مقدس ما از اینگونه الگوها و قهرمانان فراوان دارد. بعضا ارزش کار این قهرمانان به گونه ای ست که امام خمینی (ره) این تعبیر را برای یک نوجوان سیزده ساله به کار می برند: رهبر ما آن نوجوان سیزده ساله ایست که …
در سینمای دفاع مقدس هم آرمان آزادی در گرو درخشش قهرمان قصه است. قهرمان قصه است که می تواند رنگ امید بر پیکرة زندگی مردم بپاشد. اوست که با شجاعت و دلیری و با تکیه بر نیروی ایمان و عقیده می تواند کاری کند که صدای آژیر قرمز هیچ ترس و هراسی را در بین مردمش به وجود نیاورد. قهرمان سینمای دفاع مقدس از جنس غیرت است و آرمانش رسیدن به کمال و سعادت.
با گذشت بیش از دو دهه از پایان دوران دفاع مقدس در ایران، این موضوع بخش قابل توجهی از ساخته های سینمایی پس از انقلاب را به خود اختصاص داده است. ساخته هایی که با وجود ایرادات تکنیکی و محتوایی قابل احترام هستند. اتفاقاً بعضی از همین فیلم های دفاع مقدس با شخصیت پردازی خوب توانسته اند مورد اقبال عموم مردم قرار گرفته و قهرمانانان آن قصه ها را در بین مردم به محبوبیت و شهرت برسانند. شخصیت هایی مانند: صادق مشکینی در «لیلی با من است»، منصور قاسمی در «مردی شبیه باران»، امیر علی در «روزهای زندگی» و غیره. اینان تنها بخشی از قهرمانان ماندگار سینمای دفاع مقدس ما هستند. سوال مهمی که در این زمان باید به آن پاسخ داد، این است که آیا حاج کاظم آژانس شیشه ای را می توان قهرمان سینمای دفاع مقدس نامید؟ در پاسخ به این سوال باید گفت که اساسا آژانس شیشه ای فیلم دفاع مقدسی نیست و یک فیلم سینمایی در مورد مسائل اجتماعی پس از دوران دفاع مقدس است و نکتة مهمی که می تواند ارتباطی بین حاج کاظم و سینمای دفاع مقدس برقرار کند، یادآوری آرمان های فراموش شدة دفاع مقدس به مردمی ست که با گذشت زمان خیلی از چیزها را از یاد برده اند.
فرصت های هدر رفته در سینمای دفاع مقدس
برای آگاهی از اوضاع نا به سامان آثار دفاع مقدس در سینمای ایران کافی ست نگاهی به تولیدات سال های اخیر خصوصا از منظر کیفی داشته باشیم. آیا واقعا سهم هشت سال مقاومت در برابر دنیا و ریختن خون جوانان این مرز و بوم توسط دشمنان اسلام، تنها تولید 3 یا 4 فیلم در سال با موضوع دفاع مقدس است. جای امیدواری بود اگر همین چند مورد اندک هم از کیفیت بالایی برخوردار بودند. اما دریغ از تماشای یک پلان خوب در فیلم های دفاع مقدس. اگر حساب فیلم تحسین برانگیز «ملکه» ساختة محمد علی باشه آهنگر و «روزهای زندگی» ساختة پرویز شیخ طادی را از بقیة تولیدات این سال های سینمای ایران جدا کنیم تنها چیزی که در این سال ها برای ما باقی می ماند؛ اخراجی های یک و دو است.
یکی دیگر از دلایل عمده علاوه بر نبود دغدغه در بین اهالی هنر برای ساخت فیلم های سینمایی دفاع مقدسی، نبود زیر ساخت های مناسب یا اصطلاحاً سخت افزار تولید است. کمبود فضای مناسب و مشکلات تهیه کنندگان در به دست آوردن سلاح ها و ابزارآلات جنگی برای تولید با کیفیت آثار سینمایی قابل قبول، همواره بهانه ای است برای کم کاری در این حوزه. بنابراین می شود با اخذ سیاست های درست و کارآمد مدیریتی و کمی برنامه ریزی، ترتیبی اتخاذ گردد تا بودجه ی کافی برای حمایت از تولیدات نمایشی دفاع مقدس فراهم گردد و فرصت ها و توان بالقوه در این راه به فعلیت منجر شود.

منبع: لیان/ بوشهر

این مطلب، در تابستان ۱۳۹۳، به سفارش موسسۀ مطبوعه به رشتۀ تحریر درآمده است.