مجتبی ناطقی: نوجوانی، پلی از دوران کودکی به بزرگسالی است و از مهم‌ترین دوره‌های زندگی هر فرد محسوب می‌شود؛ چرا که با تحولات و دگرگونی‌های جسمی و روانی همراه است. آغاز این تحولات در نوجوانان را با عنوان بلوغ می‌شناسیم. از بلوغ می‌توان به عنوان یکی از مهم‌ترین مراحل رشد و نمو افراد یاد کرد (این دوره از 12-10 سالگی آغاز و معمولا تا 19 سالگی ادامه پیدا می‌کند). دوره‌ای که بعد از دورۀ جنینی/نوزادی، دومین دورۀ رشد سریع افراد است؛ با این تفاوت که فرد نوجوان، برخلاف دوران نوزادی، نسبت به تغییراتی که در حال رخ دادن هستند، آگاه است و بطور دائم خود را با همسالانش مقایسه می‌کند. تغییرات ناگهانی و سریعی که در آغاز دورۀ بلوغ رخ می‌دهند، ممکن است باعث دستپاچگی و سراسیمه شدن نوجوانان و در برخی موارد موجب ناهنجاری و رفتارهای نامطلوب در جامعه شود.
مطالعات روان‌شناختی انجام شده در این حوزه نشان می‌دهد که داشتن آگاهیِ قبلی از یک عامل استرس‌زا در مقایسه با زمانی‌که این عامل به طور ناگهانی به انسان وارد می‌شود، تاثیرات منفی کمتری دارد. بنابراین، هر چه نوجوان در زمینۀ برخورد با پدیدۀ بلوغ و تغییرات جسمانی و روانی آن آگاه‌تر باشد، نتایج مثبتی بر مسیر آینده‌ی او خواهد داشت؛ چرا که موفقیت در گذران این دوره باعث می‌شود تا شهروندی نمونه در آینده‌ای نزدیک به جامعه ملحق شود. از این رو والدین و مربیان وظیفه دارند تا اطلاعات کافی و موردنیاز را در اختیار نوجوان قرار دهند. عدم ارائۀ این اطلاعات باعث می‌شود که نوجوان به منابع نادرست، که معمولا انحرافی هم هستند، مراجعه و اطلاعات غلط دریافت کند.
در ابتدا قسمتی از این تغییرات را بررسی و سپس راهکارهای مناسب را ارائه می‌دهیم.
تحولات عمیق و سریع در سیستم مغزی و بدنی، باعث تغییرات در عواطف، هیجانات و روان و رفتار نوجوان می‌شود. این علایم در دختران و پسران کمی متفاوت است ولی به طور کلی عبارتند از:
میل به گوشه‌گیری و انزوا طلبی، خندیدن یا گریستن بیش از حد، به شدت ذوق کردن، بی‌تفاوتی، تمایل به آراستن ظاهر و آرایش، شرم و حیا و خجالت، خود نشان دادن و مخالفت با خانواده، فرورفتن در رویا، تفکرات رویایی داشتن در مورد آینده، خودرایی، عدم تحمل انتقاد و نصیحت، گفت و گوهای طولانی و البته پنهانی با دوستان و در نهایت واکنش‌هایی که قبلا نبوده-اند.
معمولا نوجوان، به ناتوانی خود در انجام برخی از امور آگاهی کامل دارد اما تمایل دارد خود را توانا نشان دهد. خشم، ترس، حسادت و عشق -بخصوص در رابطه با جنس مخالف-، نگرانی و ترس از ناتوانی، مقاومت در برابر هنجارهای جامعه و برخی از مواردی که در بالا ذکر شد از جمله نشانه‌هایی است که نوجوان در این دوره دارد و بدیهی است که نهایی و پخته شدن این علایم در او نیاز به گذر زمان دارد و در این مدت خانواده و مربیان از نقش مهمی برخوردارند.
والدین و مربیان وظیفه دارند نوجوان را یکسال قبل از به بلوغ رسیدن، در مورد برخی از نکات آگاه سازند. برای مثال:
– او را برای تغییرات تدریجی جسمی و روانی آماده کنند.
– طبیعی بودن این تغییرات را به نوجوان خود گوشزد کنند.
– بخاطر تغییرات پیش آمده به او تبریک بگویند.
– به یادآوری نمایند که این تغییرات در جهت تکامل فردی اوست و او باید به سوی اجتماعی شدن قدم بردارد.
– خاطرنشان کنند که این تغییرات زمان دقیق و مشخصی ندارند و ممکن است دیرتر اتفاق بیافتند که امری کاملا طبیعی است.
در این مرحله نوجوان برای کسب هویت به دنبال گروهی می‌گردد تا هویت و اهمیت نقش خود را احساس کند. از آن‌جا که نوجوانی سن تجربه کردن است، والدین باید نوجوان خود را به شرکت در فعالیت‌های گروهی سالم اعم از تشکل‌های دانش‌آموزی مدارس، کلاس‌های تئاتر، فعالیت‌های موسیقی و تیم‌های ورزشی تشویق کنند. انجام این فعالیت‌ها موجب تجربه‌اندوزی سالم می‌شود. نکتۀ قابل توجه اینکه این تشویق نباید به طوری باشد که نوجوان احساس کند که دیگر هیچ اختیاری ندارد بلکه بهتر است این موارد جنبۀ پیشنهادی داشته باشند تا نوجوان به اختیار یکی از آن‌ها را برگزیند. در غیر اینصورت ممکن است نوجوان نسبت به انتخاب والدین واکنش نشان داده و در پی کسب هویت به عضویت برخی گروه‌های دوستی نامناسب در بیاید.
عدم درک نوجوان از طرف والدین، خواهر و برادر بزرگتر و مربیان، باعث سوق پیدا کردن نوجوان به طرف افراد ناسالم شده و در اکثر موارد به پایه و اساس ناهنجاری‌های اجتماعی بدل می‌شوند. از این رو بهتر است به توصیه‌های زیر عمل کنید:
– درک شرایط و ویژگی‌های دورۀ بلوغ تاثیر به سزایی در تداوم رابطه عاطفی شما با نوجوانتان دارد. پس بهتر است، زندگی را، برای مدت کوتاهی هم شده از دید نوجوان خود ببینید و عقاید و نظرات او را به هیچ وجه مورد تمسخر قرار ندهید. شما با پذیرش احساسات و عقاید خاص فرزند خود، اعتماد به نفس او را بالا می‌برید.
– شما می‌توانید با ایجاد یک فضای گرم و صمیمی، نوجوان خود را مجذوب محیط خانه کنید؛ چرا که از خانه می‌توان به‌عنوان خانۀ امن نوجوانان یاد کرد. پذیرش نقاط ضعف و قوت فرزند به طور همزمان و تشویق و تقدیر از او بخاطر کارهای پسندیده‌اش می‌تواند صمیمیت میان شما را دوچندان کند.
– به فرزند خود اجازه دهید، صحبت کند و آزادانه عقایدش را مطرح سازد. از ارتباط‌های یک طرفه پرهیز کنید و تا آن‌جا که می‌شود با او مشورت کنید و با دلگرمی‌هایتان باعث شوید تا در مراتب بعدی مشورت با شما را به دوستانش ترجیح دهد.
– در پند و اندرز زیاده‌روی نکنید. تا آن‌جا که می‌توانید اجازه ندهید، حرف‌هایتان بوی نصیحت بدهند. نوجوانتان را بطور غیر مستقیم آگاه کنید و از تذکر مستقیم و بزرگنمایی اشتباهاتشان پرهیز کنید. در صورتی که نتوانستید در رساندن پیامتان موفق باشید، گاهی اجازۀ تجربه کردن به او بدهید. گاهی نوجوان باید طعم پیامدهای اشتباه‌هایی که مرتکب شده را بچشد.
– نوجوانان در دورۀ بلوغ دو رفتار کاملا متفاوت از خود نشان می‌دهند. بعضی از مواقع رفتاری کودکانه و گاهی رفتاری بزرگتر از سن خود نشان می‌دهند. برای رفع این مشکل می‌توانید او را با خود به جمع دوستان و آشنایان ببرید تا مهارت آن‌ها را در روابط اجتماعی افزایش دهید.
اگر همۀ تلاشمان این باشد که فرزندان نوجوانمان این دوره از زندگی را به کمک ما، به بهترین شکل ممکن و کاملا سالم بگذرانند، در آینده جامعه‌ای بهتر و سالم خواهیم داشت.
این مطلب، در زمستان ۱۳۹۴، به سفارش موسسۀ مطبوعه به رشتۀ تحریر درآمده است.
