آداب و رسوم و سنت‌های خاص روستاهای جنوب کشور (خوزستان، هرمزگان، بوشهر)

این‌جا هنوز سنت‌ها نفس می‌کشند!

ماندانا بخشی: آداب و رسوم و سنت های یک کشور، نماینده ی فرهنگ و اخلاق ِ مردم آن کشور اند و آشنایی با این رسوم، می تواند ما را به شناختی عمیق از مردم این جوامع برساند؛ گذشته ی این مردم، زمینه های فکری، میزان خردورزی آن ها و … همه و همه می تواند از طریق بررسی رسوم و سنت های آن ها مشخص شود و بنابراین، این شناخت، به هیچ وجه شناختی ساده و سطحی نخواهد بود.
از آنجا که زمان، پارامتر بسیار مهمی در ارتباط با مقوله ی سنت هاست، از این رو این سنت ها تا حد زیادی شکننده و آسیب پذیر به نظر می رسند. زیرا که با گذشت زمان در معرض تغییر، دگرگونی و حتی نابودی کامل قرار دارند و این روندی است که در سال های اخیر و با گسترش پدیده ی شهرنشینی، سرعت بیشتری به خود گرفته است، چرا که روند ِ به فراموشی سپردن ِ سنت ها، در شهرها نمود بسیار بیشتری داشته و شهرنشینی، خود عاملی برای تسریع آن است.
با توضیحات فوق، این روزها اگر جویای سنت های اصیل ِ ایرانی-اسلامی کشورمان باشیم، نخستین جایی که باید به آن سر بزنیم، روستاهای کشورمان است. روستاها از دیرباز، مهد ِ ایجاد و گسترش آداب و رسوم و فرهنگ ما – در ناب ترین شکل آن – بوده و امروزه نیز از آخرین حافظان این رسوم به شمار می روند.
وقتی از سنت های خاص روستایی حرف می زنیم، گویی پا به ماجراجویی شگفتی گذاشته ایم، و با دنیای وسیعی از آداب و سنن غنی و پربارمان روبرو می شویم که انگار تا پیش از این به درستی از وجود آن ها آگاه نبوده ایم. جنوب ایران، از جمله مناطقی است که به‌ دليل دارا بودن ويژگى‌هاى اقلیمی و جغرافیایی خاص، از ديرباز محل سکونت ايل‌ها و طايفه‌هاى گوناگون بوده است. همین امر باعث شده که تعدد آداب و رسوم و سنت های مردم این منطقه و تفاوت آن ها با بسیاری دیگر از نقاط کشورمان قابل توجه باشد و فرهنگی غنی را به وجود آورد. روستاهای این ناحیه، هنوز هم مجموعه ای بزرگ از مهم ترین سنت های ایرانی اند. در این گزارش به گوشه ای بسیار کوچک از سنت های خاص روستاهای جنوب کشور (استان های خوزستان، هرمزگان و بوشهر) پرداخته ایم، چرا که گفتن از تمام این سنت ها، مجالی بسیار بیشتر از این می طلبد. مواردی که در این جا به بررسی آن ها پرداخته ایم، تعدادی از آداب و رسومی هستند که در مراسم ازدواج، ماه رمضان، ایام محرم و جشن نوروز به اجرا در می آیند.

آداب و رسوم مراسم ازدواج
در روستاهای جنوب، مراسم ازدواج در عین سادگی، قوانین خاص خود را دارد. در روستاهای خوزستان، ابتدا در مراسم خواستگاری، پدر داماد به‌همراه عده‌اى از ريش ‌سفيدان با لباس‌هاى رسمى و هدايائى نظير کله‌ قند، چاي، توتون و … به خانه ی عروس مى‌روند. خانواده ی عروس نيز غذای ساده ای تدارک ديده و دو خانواده غذا را در کنار هم میل می کنند و ساعاتی را با هم می گذرانند. در پایان مجلس، در صورت موافقت خانواده ی عروس، قرار کاغذ گيرانى (نامزدی) مى‌گذراند.
در مجلس نامزدى ريش سفيدان، معتمدين محل و ميرزا (نويسنده) در خانه پدر عروس حاضر مى‌شوند. جلسه مردان و زنان جداگانه است. در مجلس زنان، دست و پاى عروس را حنا مى‌بندند. بعد بزرگتر محل به ميرزا مى‌گويد که شروع کنيم و وسايل نوشتن حاضر مى‌شود و مهريه و شيربها و جهيزيه تعيين و ثبت مى‌شود. حاضران، کاغذ نامزدى را امضا مى‌کنند و کف مى ‌زنند که به آن «کف مارکي» (کف مبارکی) مى‌گويند. از آن به‌‌ بعد دختر و پسر نامزد مى‌شوند. پس از اين جلسه در صورت مناسب بودن فصل و آمادگى طرفين، مراسم عروسى برگزار مى‌شود. در غیر این صورت، چند ماهى، که به آن بردبانه می گویند، صبر مى‌کنند تا روز عروسى فرا برسد و اين کارها انجام بگيرد: سفيد کردن برنج، آرد کردن گندم، تهيه نان، خريد قند و چاى و توتون و تنباکو، تهيه هيزم، تهيه وسايل پخت و پز، تهيه ترکه جهت بازى مردان، دعوت تُشمال (نوازنده)، دعوت قوم و خويش که هر يک مراسم مخصوص به‌خود را دارد، خداحافظى عروس از خانه پدر و آوردن عروس به خانه داماد، بردن جهيزیه ی عروس که آن را «پشا» مى‌‌نامند و شامل قالي، گليم، جاجيم، بالش و خورجين است.
در روستاهای هرمزگان، برگزاری یک مراسم عروسی، مراحل متعددی دارد. از آن جمله اند؛ مراسم عقد، مراسم حلقه، ساخت حجله، دعوت خندغ از آشنایان، مراسم حنا دزدی، مراسم ساخت، مراسم مولودی زنانه، حمام داماد و مراسم ازوا، مراسم شب کنگی، مراسم شب دختران (شو دختی)، مراسم مردانه (شو مردنه) و مراسم سراخوانی. که هر یک در نوع خود مراسمی بی مانند – با پیشینه ای فکری و تاریخی در پشت آن – هستند و در اینجا به اختصار، به توضیح موارد کمتر آشنا می پردازیم؛ خندغ: به خانم یا خانم هایی گفته می شود که از جانب مادر عروس یا مادر داماد و به نیابت از آنان ماموریت دارند که به در تک تک منازل بروند و مردم شهر را به ضیافت عروسی دعوت نمایند. یک خندغ ممکن است خاله یا عمه یا همسایه و خانمی که نسبت نزدیکی با عروس یا داماد دارد، باشد. مراسم سراخوانی: این مراسم که در هفتمین روز عروسی برگزار می شود چنانچه از اسمش بر می آید خواندن و دعوت عروس توسط مادر داماد (مادر شوهرش) به خانه ی خودش است و مراسمی شبیه به مراسم شب کنگی است که زنان زیادی در آن شرکت دارند و در صورتی که موفق به دیدن عروس در شب های گذشته نشده اند و یا نتوانسته اند در مراسم شرکت نمایند، این شب را از قلم نمی اندازند. این مراسم در خانه ی پدر داماد برگزار می شود و بدین شکل است که مادر داماد مراسم مولودی خوانی را در منزل خویش تدارک می بیند و زنان زیادی از مدعوین مادر داماد و مادر عروس در مجلس حضور می یابند تا از برکات مولودی نیز فیض ببرند.
مراسم شب کنگی: مراسم ازدواج اما در روستاهای بوشهر ساده تر برگزار شده و مراحل کمتری دارد. از جمله نکات قابل توجه در ازدواج روستائیان این منطقه، تعیین مهریه است. به این صورت که در میان آنان رسم است که مهریه را مواردی تعیین می کنند که قابل پرداخت و مادی نباشد و به این شکل، راهی برای طلاق نباشد. این به معنای غیرممکن بودن طلاق در میان آنان نیست، بلکه تاکیدشان بر حفظ زندگی را نشان می دهد.

مراسم مربوط به ماه رمضان و عید فطر
آداب و مراسم ماه مبارک رمضان، یکی از مباحث مهم فرهنگی در کشور ماست که از قدمت و قداست ویژه ای برخوردار است. مردم جنوب کشورمان نیز در این ماه، مانند مردم سایر نقاط کشورمان مراسم سحری، افطار، شب های قدر و … را به جا می آورند؛ اما در کنار این ها سنت های پسندیده ی دیگری نیز دارند که مختص خودشان است. در ادامه، به گوشه ای از این سنت ها – که امروزه تنها در روستاها به جا مانده اند – می پردازیم.
از جمله مراسم قدیمی و پسندیده ی روستائیان خوزستان در این ماه، می توان به مراسم «گرگیعان» اشاره کرد. این مراسم در شب ولادت امام حسن(ع) انجام می‌شود و به این شکل است که در شب 15 ماه رمضان بچه های کوچک پس از افطار با شور و شعف روانه ی کوچه و پس کوچه‌های روستای خود می شوند؛ دختر و پسر با انداختن کیسه هایی به گردن، با پوشیدن لباس های محلی خود (پسران با پوشیدن دشداشه و دختران با پوشش عبا) برای دریافت شیرینی، عیدی و غذا به در خانه ها می روند و این کار با خواندن سرودهایی زیبا به زبان محلی همراه است. در برخی شب های دیگر نیز، این برنامه برای جمع آوری غذا برای نیازمندان برگزار می شود.
مردم روستاهای هرمزگان نیز همچنان «مراسم علم شمشیری» را در میان خود حفظ کرده اند؛ در روز ۱۹ ماه مبارک رمضان مراسم علم شمشیری که از قدمت نهصد ساله برخوردار است برگزار می شود. ‌در این مراسم کهن، شیعیان از نواحی دور و نزدیک، علم شمشیری را با پای پیاده از شهر قشم به روستای حمیری در ۱۲ کیلومتری قشم می‌برند و غروب همان روز قبل از اذان مغرب باز می‌گردانند.
در روستای حمیری هم عده زیادی از مردم خود روستا و معمولاً جمع زیادی از مردم روستاهای اطراف، منتظر آمدن علم شمشیری می‌شوند. پس از آن، مردم نذری می‌دهند و گوسفند می‌کشند و از گوشت آن غذا تهیه کرده و به فقرا می‌دهند. به اعتقاد مردم روستاهای هرمزگان، علم شمشیری از شهر نجف اشرف آمده و یک نمونه آن در بارگاه امیر مؤمنان علی(ع) وجود دارد که جفت این علم است.
مردم روستاهای مختلف استان بوشهر نیز در ایام ماه رمضان آداب و رسوم خاصی دارند که هنوز به آن پایبند هستند. از پسندیده ترین این سنت ها، رسمی است که به آن “عید تهلو” ( یا عید تلخو) می گویند؛ و آن این است که در روز عید فطر به منازل خانواده هایی می روند که در طول سال گذشته، عزیزی را از دست داده اند. پس از پایان نماز عید، کلیه افراد محل به خانه بازماندگان متوفى مى‏روند و با خواندن فاتحه یاد او را گرامى مى‏دارند و با چاى و شیرینى از آن ها پذیرایى می شود. همین موضوع باعث شده است تا خانواده ‏هایى که عزیزى را از دست داده اند، در اولین عید پس از آن اتفاق تلخ، منتظر اقوام و دوستانی باشد که برای پاسداشت عید تهلو و تسلی دادن ایشان به خانه شان می آیند.

مراسم مربوط به ایام محرم
آداب و رسوم مربوط به ماه محرم و سوگواری سالار شهیدان در جنوب کشورمان نیز مانند دیگر مناطق اجرا می شود و میراثی مشترک است. اما سننی در گوشه و کنار آن یافت می شود که منحصر به این خطه است. یکی از این سنت ها، آیین علم گردانی است. این آیین که 350 سال قدمت دارد، هر سال پیش از تاسوعا و عاشورای حسینی در روستاهای جنوب کشورمان و به خصوص استان هرمزگان برگزار می شود. در این رسم قدیمی، دو علم ِ اصلی که نشانه ی علاقمندی به خاندان پیامبر گرامی است، در شهر به حرکت در می آید. در مسیر دسته های عزاداری، افرادی که از نقاط مختلف دور و نزدیک روستاها آمده اند، با در دست داشتن علم های منتسب به ائمه اطهار(ع) به این کاروان می پیوندند و به حرکت در می آیند. علم گردانی به دلیل مفهوم غنی و سرشار تاریخی اش، یکی از کاملترین آداب عزاداری در کشورمان در ایام محرم است.
عزاداری سنتی دیگری که در جنوب رواج دارد، آیین «چک چکو» است. این مراسم با دو قطعه سنگ اجرا می شود؛ عزاداران با دو قطعه سنگ یا چوبی که در دست دارند به دور علم یا نوحه خوان گرد می آیند و به جای زدن سینه، سنگها یا چوبها را در دو دست بالا می برند و در بالای سر به هم می کوبند و بعد به شکلی هماهنگ گامی به جلو و گامی به عقب بر می دارند و نوحه می خوانند. نام «چک چکو» از صدای به هم خوردن همین سنگ ها گرفته شده است. اين مراسم همراه با علم گرداني است. دسته ی سينه زني، به شکلی دايره وار علم حضرت عباس(ع) را در ميان مي گيرند و همراه با دو تكه سنگ و چرخش موزون نوحه می خوانند.
آیین محرما، رسم پرسه علم، برگزاری نمایش شیر و کتل، مراسم چاووشی خوانی و … از دیگر رسوم و سنت های مهم مربوط به سوگواری امام حسین(ع) در جنوب کشورمان است که امروزه تنها در روستاهای شهرهای جنوبی اجرا می شوند.

مراسم مربوط به جشن نوروز
مراسم شروع سال شمسي در کشور ما، همواره توام با آداب و رسوم خاصی ست که تنوع آن ها بسيار چشمگير است. نواحي مختلف ايران، هر ساله اين مراسم را که به جا مانده از دوران باستان است، برگزار مي کنند. ساکنان جنوبی کشورمان نیز از این قاعده مستثنی نیستند. آن ها در کنار آداب همگانی نوروز، مانند خانه تکانی، سفره هفت سین، دید و بازدید و … آداب و رسوم منحصر به خود را نیز برای این ایام دارند که این رسوم– مانند بسیاری رسوم دیگر – امروزه تنها در روستاها به اجرا در می آیند. برخی از این آداب و سنت ها عبارت اند از:
روز سفره اموات: در اين مراسم که ده روز قبل از نوروز انجام مي شود، هرکس به فراخور وضعيت اقتصادی اش برای خيرات اموات خود غذا يا ميوه و شيريني تهيه کرده و تمام روز در خانه اش، مراسم فاتحه و قرآن خواني برگزار مي کند. اين مراسم سرانجام با خوردن شام در منزل صاحبخانه پايان مي پذيرد. گاهی نیز چند خانه (معمولا همسایه) با همکاری و به صورت مشترک آن را انجام می دهند.
عید رفتگان: یکی دیگر از رسوم این منطقه، برگزاری عید رفتگان است. این عید که یک روز پیش از عید نوروز برگزار می شود «عید علفه» یا «عید کوچک» نیز خوانده می شود. در این روز مردم به زیارت اهل قبور می روند و روی مزار آن ها سبزه می گذارند.
رسم سمنو پزان: این رسم از رسومی است که در این منطقه به آن اهمیت زیادی داده می شود. با توجه به پیوند سنت های ملی و مذهبی، سمنو را از حضرت زهرا(س) می دانند و معتقدند سمنو وقتی کامل پخته می شود که حضرت زهرا دست خود را روی آن بگذارند.
سیزده به در: در روستاهای استان خوزستان روز سیزده به در را در دو روز جشن می‌گیرند؛ روز سیزده با احتساب روز عید نوروز و روز سیزده بدون احتساب روز نوروز. اولی را سیزدهِ‌ عید و دومی را سیزدهِ بعد از عید گویند. در ایام نوروز همه به باغ‌ها و تفرج‌گاه‌ها می‌روند و در کنار خانواده به تفریح می پردازند.
از دیگر رسوم رایج در جنوب کشورمان – که اکنون رد آن ها را تنها در روستاهای جنوبی کشور می توان جست – مراسم آیین باران است که به دلیل گرمای جنوب و کمبود بارندگی در این منطقه، از خیلی سال قبل در این خطه رایج بوده است. آیین زار، مراسم قبله دعا و بسیاری سنت های ارزشمند دیگر نیز از رسوم خاص روستاهای جنوب اند و هر چند در اینجا مجال پرداخت به آن ها را را نداریم اما تامل درباره ی تک تک آن ها ضروری می رسد. مهم تر از آن این است که به پیشینه ی این رسوم و تفکری که پشت شکل گیری هر کدام وجود داشته، بیشتر بیندیشیم و با توجه بیشتری در حفظ این ارزش ها بکوشیم.

این مطلب، در تابستان ۱۳۹۳، به سفارش موسسۀ مطبوعه به رشتۀ تحریر درآمده است.

دیدگاه‌ خود را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

درباره سایت

از رنج زندگی، به ادبیات پناه آورده‌ایم؛ به واژه‌های خیال‌انگیز و آهنگین، به آه، نگاه و نگاره. به عشق، به مهر، به دوست داشتن…

پیوند دوستان

Copyright 2020 | Elmirashahan.ir | All Rights Reserved