شنیدن صدای سوت قطار در یازده استان کشور

مجتبی ناطقی:

آشنایی با تاریخچه احداث راه آهن در ایران
در سال 1261 شمسی خط راه آهنی به طول 8 کیلومتر و به عرض یک متر از تهران به شهرری توسط یک مهندس فرانسوی کشیده شد. پس از مدتی امتیاز این خط راه آهن به یک شرکت بلژیکی واگذار شد. در همان دوره، شرکت نفت برای رفع نیازهای خود اقدام به احداث خط ریلی (با طول تقریبا 160 کیلومتر و عرضی معادل 920 میلی متر) در جنوب کشور کرد. خطی که مسجد سلیمان و آبادان را به هم وصل می کرد.
ایران در طول این مدت در آرزوی داشتن خط ریلی سراسری بود و این آرزو تا سال 1306 به واقعیت نپیوست. احداث خط ریلی سراسری در 23 مهر 1306 در محل فعلی ایستگاه تهران، در نقاط جنوب-مرکز-شمال آغاز شد. برای اینکه هزینه های ساخت راه آهن فشار زیادی به دولت وقت نیاورد و از بیگانگان پولی قرض نشود، مجلس شورای ملی، قانون انحصار قند و شکر و چای را وضع کرد و در نهم خرداد 1304 به تصویب رساند. به موجب این قانون مقرر گردید که از هر سه کیلوگرم قند و شکر دو ریال و از هر سه کیلوگرم چای شش ریال مالیات اخذ و درآمد حاصل از آن صرف هزینه احداث و ساخت راه آهن سراسری شود. مراحل احداث راه آهن سراسری در 27 مرداد ماه 1317 به اتمام رسید و دو خط شمال و جنوب در ایستگاه سمیه به یکدیگر متصل شدند و در نهایت در روز سوم شهریورماه 1317 این خط با تشریفات خاصی رسما افتتاح شد و به بهره برداری رسید.
قبل از آنکه احداث خط سراسری راه آهن به اتمام برسد، وزارت راه مسوول احداث سایر خطوط شد. اولین خطی که پس از خط سراسری اقدام به احداث آن کردند، خط گرمسار-مشهد بود. احداث خط مذکور از سال 1316 آغاز و زیرسازی و ریل گذاری آن تا ایستگاه شاهرود به طول 315 کیلومتر تا سال 1320 به اتمام و سپس به بهره برداری رسید.
به محض بروز جنگ جهانی دوم، احداث سایر خطوط ریلی از شهر شاهرود به دیگر شهرها متوقف شد و بعد از پایان جنگ، در سال 1326 وزارت راه اقدام به ساخت دوباره ی خط راه آهن کرد و پس از پیشرفت عملیات ساختمانی از اسفندماه 1333، ریل گذاری آن بوسیله اداره ساختمان وزارت راه و از هفدهم دی ماه 1334 توسط راه آهن دولتی ایران آغاز و درست پس از یک سال خاتمه یافت.
دومین خطی که بعد از تکمیل راه آهن سراسری کشیده شد، خط ریلی تهران-تبریز بود. آغاز عملیات احداث این خط در آبان ماه 1317 و در سال 1321 به پایان و به مرحله ی بهره برداری رسید؛ البته فعالیت این خط هم با بروز جنگ جهانی دوم متوقف شد و درست پس از جنگ، مانند خط گرمسار-مشهد از سر گرفته شد و ریل گذاری این خط تا شهر مراغه ادامه یافت.
احداث خط قم-یزد از آذرماه 1317 از قم شروع و پیش بینی شده بود که در سال 1321 خاتمه یابد اما پس از وقایع 1320 عملیات خط مذکور نیز متوقف شد. چون قسمتی از زیرسازی این خط حاضر و برای ریل گذاری آماده بود در فروردین ماه 1326 راه آهن دولتی ایران اقدام به ریل گذاری (از قم به کاشان) کرد و در نهایت در خرداد ماه 1328 بهره برداری از آن شروع شد.

نگاهی کلی به وضعیت شبکه خطوط ریلی کشور
با گذشت زمان و پس از انقلاب اسلامی ایران شبکه خطوط ریلی کشور گسترش یافت و سالانه به طول این خطوط افزوده می شود. علی رغم افزایش خطوط ریلی در کشور و داشتن بیش از 8000 کیلومتر خط ریلی، از مجموع 31 استان کشور، هنوز 11 استان کشور فاقد سیستم حمل و نقل ریلی هستند. استان‌های تهران، البرز، سمنان، خراسان رضوی، قزوین، زنجان، آذربایجان شرقی، اصفهان، یزد، کرمان، هرمزگان، مازندران، گرگان، فارس، قم، مرکزی، لرستان، خوزستان و سیستان و بلوچستان 20 استانی هستند که به سیستم شبکه ریلی کشور متصل هستند و از جمله استان های صاحب راه آهن به حساب می آیند.
استان تهران رتبه ی نخست را در تردد ریلی کشور داراست. در مقابل استان هایی مانند استان فارس از کمترین سابقه و قدمت در این حوزه برخوردارند. با توجه به نقشه ی خطوط ریلی کشور شمال شرقی ایران به تهران، تهران به شمال غربی، تهران به جنوب غربی و از آن جا به جنوب شرقی به شکل ضربدری متصل است.
استان های اردبیل، آذربایجان غربی، ایلام، بوشهر، خراسان جنوبی، خراسان شمالی، کردستان، کرمانشاه، گیلان، چهار محال و بختیاری و همدان 11 استانی هستند که علی رغم در دستور کار بودن اتصال آن ها به شبکه ی سراسری، راه بسیاری تا تحقق این هدف باقی است.

بررسی وضعیت خطوط ریلی 11 استان کشور
در این جا به بررسی وضعیت خطوط ریلی استان های فوق می پردازیم:

اردبیل
با توجه به بودجه های اختصاص داده شده به استانداری اردبیل، راه آهن اردبیل-میانه تا سه سال آینده تکمیل خواهد شد، این پروژه نقش مهمی در توسعه ی همه جانبه ی استان دارد و در صورت اتصال خط راه آهن اردبیل به پارس‌آباد و از آن جا به ایمیشلی این خط ریلی به آسیای میانه متصل خواهد شد. این امر برگ سبزی در جهت توسعه روابط بین المللی ایران با کشورهای همسایه ی شمالی است.

آذربایجان غربی
احداث راه آهن مراغه-ارومیه از سال 1380 آغاز شده و بر خلاف آنچه انتظار می رفت و گذشت 8 سال از موعد مقرر هنوز به بهره برداری نرسیده است. تلاش جدی مسوولان راه آهن استان در راه اندازی و بهره برداری بر این است تا این امر تا پایان سال جاری انجام شود. اتصال خط راه آهن ارومیه به شبکه سراسری تا شهرستان مهاباد تکمیل شده است. معاون وزیر راه و شهرسازی از ساخت ایستگاه راه آهن نقده و اتمام پروژه ی خط ریلی مهاباد-نقده تا پایان امسال خبر داد و همچنین عملیات زیرسازی خط ریلی نقده-ارومیه در حال انجام است. معاون امور عمرانی استاندار آذربایجان غربی در بازدید از این پروژه به اهمیت اتصال خطوط ریلی به خط ریلی کشورهای همسایه اشاره کرد و خاطر نشان کرد که آذربایجان غربی به لحاظ مرز مشترک و دسترسی آسان با چهار کشور آسیایی و اروپایی می تواند در توسعه تجارت و رونق اقتصادی کشور به شکل پایانه بزرگ تجاری و خدماتی و ترانزیت کالا ازکشورهای جنوب غربی آسیا و دیگر مناطق کشور به بازارهای اروپایی نقش آفرینی کند.

ایلام
اتصال استان ایلام به شبکه ریلی غرب کشور در دست اقدام است. با توجه به برخورداری ایلام از 430 کیلومتر مرز مشترک با کشور عراق و مراوده های بازرگانی و سفرهایی که زائران عتبات عالیات به این کشور دارند، از شرایط ویژه ای در این حوزه برخوردار است که مسوولان باید از این ظرفیت نهایت استفاده را در توسعه استان و منطقه غرب کشور ببرند. اتصال ایلام به شبکه ریلی غرب کشور یعنی مهران-ایلام-اسلام آباد-کرمانشاه در دست اقدام است.

بوشهر
با توجه به اینکه استان بوشهر در امر مبادلات کالا و تخلیه و بارگیری جایگاه ویژه ای دارد نیازمند حمل و نقل ریلی است. استاندار جدید بوشهر پیگیری احداث راه آهن شیراز-بوشهر-عسلویه و منطقه آزاد تجاری را در دستور کار خود قرار داده است. از مزایای ایجاد این خط راه آهن می توان به افزایش تعداد راه های ترانزیتی کشور، بالارفتن ظرفیت آن و همچنین افزایش ضریب امنیتی مسیر ترانزیتی ایران از لحاظ تعدد مسیر و در آخر متصل شدن امکانات وسیع مرتبط با پارس جنوبی و شمالی در استان بوشهر با سایر نقاط کشور و تاثیر متقابل این جریان در توسعه ی استان اشاره کرد. احداث راه آهن شیراز-بوشهر-عسلویه در سال 1386 کلید خورد اما از سال 1389 تا کنون، محدودیت منابع مالی اجرای این پروژه را تقریبا متوقف کرده است.

خراسان جنوبی
استان خراسان جنوبی یکی دیگر از آن 11 استانی است که از وضعیت ریلی مناسبی برخوردار نیست؛ اما با اتصال این استان به خط ریلی شرق کشور، علاوه بر ایجاد رونق اقتصادی، می تواند در زمینه ی توسعه ی اشتغال اثرات به سزایی بر استان بگذارد و در واقع با انجام این مهم، خراسان جنوبی از بن بست خارج می شود. وزیر راه و شهرسازی قول بودجه ی مناسبی را برای احداث خط راه آهن تهران – خواف، سنگان – هرات داده است. با احداث و تکمیل این خط و گسترش آن تا چین، به یک شاهراه اقتصادی در مبادلات تجاری و بازرگانی بدیل خواهد شد. اما متاسفانه هنوز اقدام جدی در این زمینه صورت نگرفته است.

خراسان شمالی
استان خراسان شمالی نیز از وضعیت ریلی مناسبی برخوردار نیست. احداث خط راه آهن مشهد-بجنورد-گرگان که این استان را به شبکه ریلی کشور متصل می کند از جمله طرح های توسعه ی خط ریلی شرق کشور است. تامین هزینه های این طرح بر اساس مصوبه مجلس از تسهیلات مالی خارجی صورت می گیرد این مصوبه بار دیگر برای دو سال تمدید شد.

کردستان
اتصال راه آهن زنجان-تبریز به خط ریلی تهران-همدان-سنندج از راه بیجار یکی پروژه های مهم توسعه زیربناهای حمل و نقل کشور در استان کردستان است که اجرای آن سنندج را به شبکه سراسری متصل می کند. عملیات احداث این خط راه آهن از سال 1385 آغاز شده و تاکنون حدود30 درصد پیشرفت فیزیکی داشته است. اجرای این پروژه مسلما بسیاری از مشکلات را در امر بار و مسافر در استان کردستان برطرف خواهد کرد.

چهارمحال و بختیاری
پروژه ی احداث راه آهن در استان چهارمحال و بختیاری از مهم ترین اولویت های این استان است. تکمیل راه آهن مسیر اصفهان به چهارمحال و بختیاری با استفاده از فاینانس انجام می گیرد. احداث راه آهن این استان در دو مرحله اجرا خواهد شد که مرحله اول آن 75 درصد پیشرفت داشته و مقدمات مرحله دوم در دست پیگیری است.

همدان
احداث راه آهن استان همدان-تهران و راه آهن غرب کشور در اولویت های وزارت راه و شهرسازی قرار دارد. باتوجه به موقعیت ویژه ای که این استان در گردشگری دارد، نیاز سنگینی به شریان های ارتباطی از جمله ریل دارد. تامین ریل از حوزه عملیاتی وزارت راه و شهرسازی بیرون است اما می توان از طریق فاینانس ریل مورد نیاز را وارد کرد.

گیلان
اجرای طرح احداث خط راه آهن استان گیلان نیز تاکنون پیشرفت چشمگیری داشته است، به طوری که با تکمیل پروژه راه آهن رشت به آستارا و از آن جا به جمهوری آذربایجان (به لحاظ اینکه این محور ارتباط ترابری و ترانزیتی کریدور شمال – جنوب بخش وسیعی از کشورهای آسیایی و اروپایی را در برمی‌گیرد)، سرعت حمل کالاها در مقایسه با کانال سوئز دوبرابر خواهد شد.

کرمانشاه
ریل گذاری خط راه آهن غرب اوایل امسال آغاز و سال آینده به اتمام خواهد رسید. تکمیل و انجام این پروژه از اهمیت ویژه ای برخوردار است. چرا که دو مسیر پرویزخان و خسروی از شاهراه های غرب ایران به شمار می روند و تکمیل این پروژه کمک بزرگی در امر بازرگانی و تجاری کشور خواهد کرد؛ چرا که قلب تپنده ی صادرات و واردات کرمانشاه و البته کشورند.

با توجه به بودجه های تخصیص یافته در امر توسعه ی خطوط ریلی کشور و همت و اراده مسوولان در وزارت راه و شهرسازی و استانداری ها، شاهد تکمیل شبکه ی سراسری خطوط ریلی و افزایش طول خطوط ریلی تا 25000 کیلومتر (تا سال 1404) خواهیم بود.

پی نوشت:
منبع تاریخچه: راه آهن جمهوری اسلامی ایران (رجا)
قسمتی از اطلاعات تکمیلی گزارش فوق (مربوط به استان های فاقد راه آهن) از پایگاه اینترنتی خبری تحلیلی صنعت حمل و نقل (تین نیوز) است.

این مطلب، در پاییز ۱۳۹۳، به سفارش موسسۀ مطبوعه به رشتۀ تحریر درآمده است.