مهدیه موسی زاده: همه ما در دوران مدرسه دوست داشتیم بین هم کلاسی های مان بالاترین نمره را بگیریم. وقتی می خواستند کارنامه ی یک ترم تلاش و زحمات مان را بدهند، می خواستیم جزو نفرات اول کلاس باشیم تا هم مورد تشویق خانواده قرار بگیریم و هم جایزه ی شاگرد اول شدن را دریافت کنیم. سعی می کردیم در تمام امتحانات حداکثر تلاش مان را به کار بگیریم تا در رقابت میان هم کلاسی هامان تشویق و جایزه از آن ما بشود. حالا تصور کنید در یک ترم از سال تحصیلی، اعلام می کردند فقط یکی از بچه های کلاس می تواند در امتحان شرکت کند و فقط هم به او جایزه می دهیم. فکر می کنید چه اتفاقی می افتاد؟ شما و دیگر افراد کلاس انگیزه ای برای تلاش پیدا نمی کردید. در عوض، آن دانش آموزی هم که قرار بود امتحان فقط از او گرفته شود هیچ انگیزه ای برای تلاش نداشت. چون عاقبت جایزه متعلق به او بود. او هر بار کوله اش را پر از جایزه می کرد و لازم نبود تلاشی هم برای امتحان و کسب نتیجه ی بهتر انجام بدهد. چون قرار نبود رقیبی داشته باشد. جایزه ها تنها در انحصار او بودند.
***
سال 1373 چند سال داشتید؟ اگر سن و سالتان به آن زمان قد بدهد، به خاطر دارید مرداد ماه آن سال، اولین اپراتور تلفن همراه در ایران -همراه اول- با استفاده از ۱۷۶ فرستنده و گیرنده در ۲۴ ایستگاه رادیویی و با ظرفیت ۹۲۰۰ شماره در شهر تهران شروع به کار کرد. بیش از 10 سال بعد، اپراتور دوم تلفن همراه –ایرانسل- در مهر ماه سال 1385 با واگذاری و توزیع ۳۵۰ هزار سیم‌کارت ۱۵۰ هزار تومانی در سه شهر تهران، تبریز و مشهد کار خود را آغاز کرد. سومین اپراتور تلفن همراه هم با نام رایتل در اردیبهشت سال 1389 مجوز شروع فعالیتش را از طرف سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی دریافت کرد. اپراتور چهارم -ایرانیان نت- در آبان ماه سال 91 پروانه اش را از سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی گرفت؛ البته با اینکه قرار بود تا مرداد 93 در تهران راه اندازی شود اما تاکنون به مرحله ی بهره برداری نرسیده است.
این 4 اپراتور، مانند شاگردان یک کلاس باید در حال رقابت با یکدیگر باشند. اما آیا در عمل نیز چنین اتفاقی می افتد؟
اپراتور اول تلفن همراه حدود 57 میلیون مشترک دارد. این تعداد شامل کسانی هستند که سیم کارت اعتباری یا دائمی همراه اول را خریداری کرده اند. فارق از اینکه سیم کارت های آن ها فعال یا غیر فعال است و یک مشترک چند سیم کارت خریداری کرده.
اپراتور دوم با چیزی نزدیک به 21 میلیون مشترک در رتبه ی دوم تعداد مشترکین قرار دارد و اپراتور سوم هم اکنون 2 میلیون و 700 هزار نفر مشترک دارد که پیش بینی می شود در آینده تعداد آنها بسیار بیشتر شود.
اپراتور چهارم هنوز به گوش خیلی ها ناآشناست. اگر بخواهیم به صورت مختصر آن را معرفی کنیم می توان به معرفی نامه ای که این شرکت در سایتش آورده است، اشاره کرد:
«شرکت خدمات ارتباطی و الکترونیکی ایرانیــان‌نت، اولین و تنها دارنده مجوز ایجاد شبکه دسترسی پهن‌باند کشور مبتنی بر فیبر نوری با هدف ایجاد شبکه دسترسی فیبر نوری در سطح کشور و همچنین ارایه خدمات ارزش افزوده تشکیل شده است. این شرکت به عنوان چهارمین اپراتور ملی مخابراتی کشور بر مبنای پروانه صادر شده از سوی سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی فعالیت می‌نماید. شیوه انتقال اطلاعات در اپراتور چهارم (شرکت ایرانیــان‌نت) براساس استفاده از فیبر نوری بوده و توان انتقال انبوهی از اطلاعات به شیوه‌ای امن‌تر و با شکل کارآمدتری در مقایسه با شیوه‌های سنتی خواهد داشت. ايرانيــان‌نت، با بهره گیری از این شبکه پهن باند قادر است ضمن ارایه انواع سرویس‌های متنوع و به‌روز، ارتبـاطی، پايـدار و مطمئن و با سرعت حداقل ۲۰ مگابیت بر ثانیه را برای مشترکین به ارمغان آورد. این شبکه قادر است صدا و تصویر را با کیفیتی بسیار بالا برای مشترکین خود فراهم کند.»
در نشان تجاری شركت ایرانیان نت از شكل مربع و رنگ زرد استفاده شده كه در بردارنده‌ی صفات پایداری ارتباط در همه سرزمین، زادگاه، زاد بوم، شهر و كشور است. 20 درصد سهام این شركت متعلق به دولت است. ایرانیان نت وعده داده بود كه تا مرداد 93، 400 هزار ایرانی را به شبكه‌ی فیبر نوری وصل خواهد كرد که چنین وعده ای به دلیل یک سری مشکلات مالی و هم چنین اختلافاتی که با مخابرات پیدا کرد هنوز عملی نشده است. باید این را هم گفت که به علت كامل بودن پروانه این شركت، می‌تواند تمام خدمات ارتباطی را به كاربران خود ارایه كند؛ یعنی بر خلاف اسمی که دارد و ممکن است خیلی ها فکر کنند تنها خدمات اینترنتی ارایه می دهد، سایر خدمات ارتباطی را هم در دستور کار خود دارد.
زمانی که از اینترنت اپراتور اول و دوم در سیم کارت هامان استفاده می کردیم شاید گمان نمی بردیم روزی سرعت اینترنت بتواند تا 20 مگابیت بر ثانیه افزایش پیدا کند. سرعت اینترنتی که همراه اول و ایرانسل ارایه می کردند ۵۶ کیلو بیت در ثانیه بود. چون آن ها از تکنولوژی GPRS استفاده می کردند. با این حال سرعت اینترنت همراه اول نسبت به ایرانسل در بعضی ساعات بسیار کم بود. اگر چه قیمت تعرفه های این دو اپراتور تفاوت خیلی زیادی نداشت، اما ایرانسل نسبت به هزینه ای که دریافت می کرد خدمات بهتری ارایه می داد. قیمت اینترنتGPRS همراه اول به ازای هر کیلو بایت، 4 ریال و ایرانسل به ازای هر کیلو بایت 5 ریال است. اوضاع همین طور پیش می رفت تا اینکه سال 89 رایتل وارد عرصه رقابت شد؛ البته اگر بتوان اسم آن را رقابت گذاشت. بی راه نیست اگر بگوییم با آمدن رایتل انقلابی بزرگ در سرعت اینترنت سیم کارت ها رخ داد. کسانی که تا قبل از آن از سیم کارت شان با سرعت های بسیار پایین در اینترنت به گشت و گذار می پرداختند، حالا می توانستند سرعت های بالا را هم تجربه کنند. ابتدای ورود رایتل، بیشتر مردم به دلیل عدم اطلاع رسانی درست و حجم گسترده ی تبلیغات، گمان می کردند برای استفاده از تکنولوژی 3G مجبورند سیم کارت رایتل بخرند؛ چرا که اپراتور همراه اول یا ایرانسل قادر به فراهم کردن چنین امکانی نیستند. حالا دیگر رایتل آن شاگردی شده بود که در کلاس تنها از او امتحان می گیرند تا فقط او جایزه ببرد. ابتدا قرار بود ارایه خدمات نسل سوم یا همان 3G، تا پایان اردیبهشت ۱۳۹۲ در انحصار شرکت رایتل باشد؛ اما این انحصار تا پایان شهریور۱۳۹۳ تمدید شد. مشترکان حق انتخاب نداشتند و بازار استفاده از 3G تنها در اختیار رایتل بود و قاعدتا جایزه -سود- هم همین طور! گاهی اوقات هم به دلیل پوشش دهی نامناسب برخی مناطق و آنتن دهی ضعیف رایتل، بسته های اینترنت خریداری شده به هدر می رفت. زمان استفاده از بسته به پایان می رسید؛ در حالی که به خاطر قطع و وصل شدن آنتن این شبکه، مشترکین نمی توانستند از اینترنت خود استفاده ی زیادی بکنند. هنوز هم در بسیاری از شهرها و حتی بعضی مناطق تهران آنتن دهی رایتل بسیار ضعیف است. در نقاطی هم که وضعیت آنتن دهی بد نیست، گاهی شبکه قطع می شود. مدیر عامل این شرکت، در پاسخ به گلایه‌های برخی کاربران رایتل از کند شدن سرعت اینترنت نسبت به خدمات سال‌های قبل این اپراتور، اظهار کرد: زمانی تنها ۲۰۰ هزار مشترک رایتل داشتیم، اما اکنون تعداد کاربران ما به حدود دو میلیون و ۷۰۰ هزار نفر رسیده است که افزایش تعداد کاربران بی‌شک نیازمند عملیات توسعه‌ای خواهد بود.
کمی گذشت تا اینکه دیدیم شهریور امسال، مجوز 3G و 4G طی یک مراسم به ایرانسل داده شد. همراه اول هم این تکنولوژی را با نام «نوترینو» -اینترنت نسل نو- ارایه داده است. حالا شاید بتوان گفت بازار 3G رقابتی شده باشد، اما اگر نگاهی به تعرفه ها بیندازیم متوجه می شویم استفاده از رایتل بسیار گران تر از 2 اپراتور دیگر است. اپراتور های اول و دوم قیمت پایین تری نسبت به رایتل در ازای 3G دریافت خواهند کرد و باید دید مشترکین این اپراتورها در زمانی که هر سه از این تکنولوژی بهره مند هستند به سراغ اپراتور جدید می روند یا به همان سیم کارت هایی که متعلق به یکی از این اپراتورهاست بسنده می کنند. البته مشترکینی هم هستند که از دو اپراتور مختلف و یا حتی از هر سه اپراتور سیم کارتی دارند و با امتحان کردن سرعت اینترنت هریک، اقدام به تصمیم گیری برای استفاده ی طولانی مدت از یکی از آن اپراتور ها می کنند. اگرچه علاوه بر سرعت، قیمت استفاده از اینترنت هم، عامل دیگری در انتخاب اپراتورها توسط مشترکین است.
اپراتور چهارم که قرار است شرکت ایرانیان نت برای چهار سال، پروانه ی ارایه‌ی خدمات انحصاری فیبر نوری از جمله تلفن، VOIP و VIDEO UNDEMAND و Dataرا داشته باشد و این انحصار تا سه سال بعد از آن هم قابل تمدید است. حالا دیگر در عرصه ی سرعت های 20 مگابیتی دوباره بازار رقابت از بین خواهد رفت. چرا که پای انحصار به میان کشیده شده است. وقتی یک تکنولوژی برتر وارد می شود انحصار آن در مدت 7 سال،کاری است که باعث دلسرد شدن سایر ارایه دهندگان خدمات اینترنتی می شود. علاوه بر این، چون مردم مجبور به استفاده از یک شرکت می شوند، آن شرکت هر کیفیت و قیمتی را می تواند ارایه دهد، چرا که ترس از دست دادن مشتری ندارند.
باید از هم اکنون در مورد اینترنت 20 مگی، در کنار تبلیغاتی که ممکن است در آینده ی نزدیک شروع شود، در این باره که اپراتورهای اول تا سوم نیز پس از مدتی قادر به ارایه ی این تکنولوژی هستند یا خیر نیز به صورت شفاف توضیح داده شود. هزینه های اضافه و سردرگمی کاربران ناشی از تعویض استفاده از خدمات یک اپراتور با چنین توضیحاتی از بین می رود و فضا برای رقابت باز می شود نه اینکه فضای انحصار طلبی گسترش پیدا کند.
معمولا حجم تبلیغات برای ارایه ی یک تکنولوژی جدید به گونه ای است که به مشترکین القا می شود تکنولوژی که شما در حال حاضر از آن استفاده می کنید بسیار ضعیف و از رده خارج شده است و این مساله موجب می شود که مشترکین خواه ناخواه به سمت مصرف گرایی سوق پیدا کنند.
برای مثال، در حال حاضر استفاده ی یک خانم خانه دار از اینترنت، شاید در پیدا کردن طرز پخت یک غذا خلاصه شود، اما استفاده ی یک دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی مکانیک را نمی توان با آن مقایسه کرد. یعنی باید قبل از تبلیغ اینترنت با سرعت های خیلی بالا، جامعه ی مصرف کننده ی آن مشخص شود. کسانی که با سرعت های 128 کیلوبیت بر ثانیه می توانند جستجوهای اینترنتی بسیار کم خود را انجام دهند، به اینترنت سرعت های خیلی بالاتر و در پی آن، هزینه های بیشتر احتیاجی ندارند. اما وقتی در تبلیغات، یک خانم خانه دار احساس نیاز به اینترنتی پیدا کند که بیشتر مورد استفاده ی یک دانشجو است، می توان گفت از تبلیغات در جهت به دست آوردن سود بیشتر سوء استفاده شده است. قبل از استفاده از هر تکنولوژی جدید، باید ابتدا فرهنگ استفاده از آن معرفی شود. اگر در کنار این فرهنگ سازی، جامعه ی مصرفی آن تکنولوژی را هم معرفی کنیم، دیگر مردم در انتخاب و استفاده از آن تکنولوژی دچار مشکل نمی شوند. هر گروه از مردم بهترین درجه ی آن را که مناسب با هدف و میزان مصرف و توان مالی شان است، انتخاب می کنند. البته این کار بستگی به این دارد که آیا عده ای در این میان، حاضر می شوند از سودهای کلانی که مردم، به هنگام سردرگمی در انتخاب محصول آن ها پرداخت می کنند چشم پوشی کنند یا خیر!
این مطلب، در پاییز ۱۳۹۳، به سفارش موسسۀ مطبوعه به رشتۀ تحریر درآمده است.
