مجتبی ناطقی: انسان‌ها با توجه به ذات اجتماعی‌شان از گذشته تا کنون، همواره به دنبال برقراری ارتباط متقابل بوده‌اند. از این رو سنت‌ها و آدابی را هم دنبال می‌کنند که دنباله‌رو و پیرو همین رویۀ اجتماعی است. بنابراین اکثر قریب به اتفاق انسان‌ها به‌‌‌‌‌طور اساسی از عزلت‌نشینی و تنهایی دوری می‌ورزند. مردم کشور ما هم از دیرباز به این مساله توجه خاصی نشان داده‌اند و همواره پیگیر سنت‌ها و آداب دیرینه‌شان بوده‌اند. اگر فرهنگ ایرانیان را به دو دسته تقسیم کنیم، قسمتی وجه اسلامی و دینی مردم ایران را پوشش می‌دهد و قسمت دیگر توجه خاصی به سنت‌ها و آیین‌های ملی دارد. در این‌جا به بررسی برخی از این سنت‌ها خواهیم پرداخت که هم با تاریخ چندهزارسالۀ ایران پیوند خورده و هم متاثر از دین مبین اسلام است.
صلۀ رحم در عید نوروز
«پارسال دوست، امسال آشنا!» اولین بار که این جمله را شنیدم سن زیادی نداشتم، فکر می‌کردم قسمتی از احوال‌پرسی بزرگترها است که در ایام نوروز و در بدو ورود میهمان گفته می‌شود؛ بعدها متوجه شدم که خیر! جمله، جملۀ معروفی است که معمولا برای طعنه زدن به دیگری از آن استفاده می‌کنند. جمله‌ای که اشاره به کم‌رنگ شدن رابطه‌ها دارد و می‌خواهد به هرشکلی که شده کاری کند که در سال جدید بیشتر یکدیگر را ببینیم. نباشد که تنها سالی یکبار از احوال هم خبر بگیریم. خواسته یا ناخواسته شد آنچه نباید، اما جای شکر دارد که به مدد ایام نوروز و تعطیلات چند هفته‌ای‌اش برخی از اقوام و دوستان را هنوز ملاقات می‌کنیم. دید و بازدید در ایام نوروز از معدود سنت‌هایی است که با گذشت بیش از دو هزار سال هنوز پا برجا مانده است. سنتی که به یکی از بهترین اعمالی که خداوند بدان سفارش کرده است، یعنی صلۀ رحم، تاکید می‌کند. این سنت زیبا گواهی بر علاقۀ ذاتی ایرانیان به ارتباط با همنوعان و روابط اجتماعی است. ایام نوروز بهانۀ خوبی برای رفع کدورت‌ها و بهبود بخشیدن به رابطه‌هاست. یکی دیگر از ویژگی‌های مطلوب دیدوبازدیدهای ایام نوروز، آگاهی از حال و احوال یکدیگر است. آگاهی از شادی و اندوه اقوام و دوستان، درست همان چیزی است که اسلام می‌خواهد، امری که باعث شادی فرد مقابل و در مواقع اندوه باعث حمایت و رفع و رجوع آن مشکل می‌شود.
صلۀ رحم در ماه مبارک رمضان
سنت افطاری دادن و برگزاری ضیافت افطاری یکی از سنت‌های اسلامی است که در ماه مبارک رمضان انجام می‌گیرد. بهانه‌ای برای دور هم جمع شدن و صله رحم است. این دیدارها و اطلاع یافتن خویشاوندان از یکدیگر سبب گسترش محبت و ایجاد علاقه میان افراد می‌شود. پایان ماه مبارک رمضان و آغاز ماه شوال (عید فطر) نیز از جمله اعیادی است که مسلمانان را به صله رحم و تحکیم روابط دعوت می‌کند. از دیرباز تا کنون بعد از فریضۀ نماز عید فطر، مردم به دیدن بزرگترهای خود می‌روند و عید را در کنار هم جشن می‌گیرند. فریضۀ بزرگ و زیبای نماز که در صبح روز عید انجام می‌شود هم در احیای صلۀ رحم میان افراد یک محله یا شهر موثر است.
صله رحم در عید قربان
حج، فریضه‌ای است الهی که در ماه ذی‌الحجه انجام می‌شود و مسلمانان زیادی در این ماه به انجام مناسک حج می‌پردازند. حج تمتع ویژگی‌های خاص خودش را دارد و از مناسک و مراتب خاصی برخوردار است. یکی از این سنت‌ها و آداب، مراسمی است که در روز عید قربان انجام می‌شود. برخی از حاجی‌های سال‌های قبل که همچنان از لحاظ مالی توانا هستند، به طور سالیانه در روز عید قربان، قربانی داده و اقوام و دوستان را به خانۀ خود دعوت می‌کنند. عید قربان و این سنت حسنه، صلۀ رحم را ارج نهاده و به این مهم می‌پردازد.
صله رحم در عید غدیر
واقعۀ غدیر در جحفه، شهری بین مدینه و مکه، اتفاق افتاد تا امام علی(ع)، به جانشینی پیامبر اکرم(ص)، منصوب شود. خداوند با انتخاب امام علی(ع) به عنوان خلیفه و جانشین پیامبر اکرم(ص) حجت را بر بندگان خود تمام کرد. از آن‌جا که امام علی(ع) را سرسلسلۀ سادات می‌دانند، روز انتصاب حضرت علی(ع) را به سادات تبریک می‌گویند. از این رو روز عید غدیر بهانۀ خوبی برای دیدار و سر زدن به این افراد است. سادات نیز به دادن عیدی و تبرک به میهمانان، این روز عزیز را در کنار هم جشن می‌گیرند.
صله رحم در شب یلدا
شب یلدا، میراث ماندگار دیگری که از دیرباز تا کنون همراه همیشگی ایرانیان بوده است. آیینی که به مناسبت بلندترین شب سال در شب اولین روز از زمستان برگزار می‌شود. مراسمی که با خودش مهربانی، همبستگی و همدلی بستگان و خویشاوندان را به همراه دارد. سنتی که باعث می‌شود ایرانیان بار دیگر دور هم جمع شده و صلۀ رحم انجام دهند. در برخی از اقوام ایرانی، همۀ بستگان در خانۀ بزرگ خانواده جمع شده و شب را تا سحر به گفتگو می‌نشینند و از احوال هم خبر می‌گیرند.
***
علاوه بر اعیاد بزرگ مذهبی و ملی‌مان که به طور مستقیم به انجام این فریضۀ مهم می‌پردازند، موارد دیگری هم در جامعۀ ایرانی-اسلامی ما یافت می‌شوند که به خوبی گویای این دعوت مهم هستند. برای مثال مساجد و برنامه‌های فرهنگی-مذهبی که به طور هفتگی در مساجد سطح شهر برگزار می‌شوند، بهانه‌های خوبی برای صله رحم بین دوستان و آشنایان هستند. مردم می-توانند با حضور در مسجد و خواندن نماز یومیه خود، مخصوصا نماز مغرب و عشا، با دوستان و آشنایان خود در ارتباط باشند. اردوهای فرهنگی، مراسم دعای ندبه، دعای کمیل، زیارت عاشورا و فریضۀ نماز جمعه نیز از برنامه‌های مهم و بزرگی است که مجری این مهم (یعنی صله رحم) است و معمولا در مساجد، دانشگاه‌ها و مصلای شهرها برگزار می‌شود.
جشن‌های با شکوهی که از طرف مساجد و هیئت‌های مذهبی به مناسبت ولادت ائمۀ اطهار برگزار می‌شوند هم از جمله مواردی هستند که می‌توانند بهانۀ صله رحم باشند و دیدارها را تازه کنند. مثل اعیاد شعبانیه و ولادت حضرت مهدی(عج) که مردم را در کنار هم گرد می‌آورد و بسیاری خیابان‌های شهر را آذین بندی کرده و در روز جشن به شادی می‌پردازند.
در کنار جشن‌ها و مولودی خوانی‌ها، برنامه‌های عزاداری نیز می‌توانند به احیای این مهم، کمک کنند. ماه‌های محرم و صفر از جمله ماه‌هایی هستند که بیشترین فعالیت‌های مذهبی در آن‌ها انجام می‌شود. برای مثال ده روز اول ماه محرم مردم شبانه در هیئت‌های مذهبی گرد هم آمده و در کنار هم به سوگ امام حسین(ع) و اهل بیت و یاران ایشان می‌نشینند. بسیاری از برنامه‌های خیریه و نذورات نیز در این ماه عزیز انجام می‌شود. سنت زیبای نذری دادن در روزهای عاشورا و تاسوعا و دور هم جمع شدن خانواده‌ها برای انجام این سنت زیبا از جمله کارهایی است که در ایام عزاداری به صله رحم می‌پردازد. دوستداران اهل بیت در کنار هم جمع شده و از ساعات اولیه روز به پخت و پز نذری برای عزاداران هیئات مختلف می‌پردازند.
از دیگر سنت‌های موجود در فرهنگ ایرانی-اسلامی ما، عیادت از بیماران است که معمولا میان دوستان و خانواده‌ها رواج دارد. البته بهتر آن است که به هنگام شادی و سلامتی به دیدار هم برویم اما این هم سنتی دیگر است که مردم را به صله رحم و ارتباط با یکدیگر دعوت می‌کند.
جشن‌های کوچک خانوادگی که در طول سال انجام می‌شوند هم می‌توانند گزینه‌های خوبی برای انسجام بخشیدن به روابط خانوادگی و خویشاوندی باشند. مثل روز تولد افراد خانواده. خانواده‌ها می‌توانند با دعوت از دوستان و خویشاوندان‌شان جشن کوچکی برگزار کرده و لحظات خوبی را در کنار هم باشند.
با توجه به احادیث و روایات پیامبر اکرم(ص) و ائمۀ اطهار، صله رحم می‌تواند با یک سلام انجام شود و نیازی به میهمانی یا وعدۀ غذایی نیست. به گفتۀ معصومین هرچه این ارتباط‌ها به دور از تشریفات و تجمل‌گرایی باشد، صمیمیت و گرمای بیشتری حاصل می‌شود. بنابراین می‌توانیم با یک دیدار کوتاه یا یک تماس تلفنی به صله رحم بپردازیم و از حال و احوال نزدیکانمان با خبر شویم.
این مطلب، در پاییز ۱۳۹۵، به سفارش موسسۀ مطبوعه به رشتۀ تحریر درآمده است.
