ماندانا بخشی | با پیشرفت انسان‌ها در صنایع مختلف و گسترش شهرها، تغییرات بسیاری در نوع زندگی افراد ایجاد شد. این تغییرات، اگرچه در جهت تسهیل نمودن زندگی انسان و رفع بهتر نیازهای او بود، اما در کنار تمام سودمندی‌ها، به مرور اثرات زیان‌بار خود را هم نشان داد. از پیامدهای نامناسب این نوع زندگی، ایجاد مصرف‌گرایی شدید در میان افراد بود. انسان برای رفع نیازهای جدیدش، به مصرف بیش از حد منابع موجود در طبیعت اطرافش روی آورد و چنین روحیه‌ای، به تدریج در جای‌جای زندگی او و برنامه‌ها و عادت‌هایش تثبیت شد. متاسفانه، استفادۀ او از این منابع، تنها در حد نیازهای واقعی‌اش باقی نماند و در نتیجه، پدیدۀ اسراف بیش از هر زمان دیگری شدت گرفت. گویی شیوۀ زندگی جدید اینطور به انسان القا کرده بود که منابع موجود در طبیعت، تمامی ندارند و او برای هرچه راحت‌تر کردن امور زندگی خود، می‌تواند تا هرجا که بخواهد از آن‌ها استفاده کند.
با جستجوی کوتاهی در آمار و ارقام، و اطلاع یافتن از آمار نگران‌کنندۀ مصارف بی‌رویه در بخش‌های مختلف، متوجه می‌شویم که گویا آگاهی چندانی در مورد شیوه‌های صحیح مصرف در میان افراد وجود ندارد. یکی از بخش‌هایی که میزان اسراف صورت گرفته در آن قابل توجه و تکان‌دهنده است، بخش مواد غذایی است. این موضوع، مسئله‌ای جهانی‌ست؛ در حالی که در بسیاری از نقاط جهان، مردم بسیاری با مسئلۀ گرسنگی دست و پنجه نرم می‌کنند، در نقاط دیگری، مردم بسیاری – آگاهانه یا نا آگاهانه – به اسراف پرداخته و نعمت‌های خداوند را هدر می‌دهند. با وجود جهانی بودن این موضوع، اما در این گزارش قصد دارم به بررسی مسئلۀ اسراف (به‌خصوص اسراف مواد غذایی) در ایران بپردازم و این مورد را با توجه به شیوۀ زندگی و مختصات رایج در کشورمان مورد بررسی قرار دهم. آن‌چه در این گزارش به آن پرداخته خواهد شد، نه بخش کلان، بلکه نمود اسراف در زندگی روزمرۀ هر یک از ما و طرح راهکارهایی برای مقابله با آن است. به منظور کاهش مصارف بی‌رویه، لازم است هر یک از ما تغییرات ساده‌ای در برنامه‌های روزمرۀ خود و خانواده‌مان ایجاد کنیم. در ادامه به طرح این راهکارها به منظور انجام تغییرات مورد نظر – و در نتیجه کاهش اسراف – خواهم پرداخت.
برنامه‌های روزمرۀ خانه و خانواده
در یک خانواده، لازم است اعضا توجه ویژه‌ای به مصارف روزمرۀ خود داشته باشند. خرید میزان مورد نیاز مایحتاج روزمره و تهیۀ مواد غذایی در هر وعده تنها به اندازۀ میزان مصرف اعضای خانواده، ساده‌ترین اصول مصرف مواد خوراکی هستند که متاسفانه در بسیاری از خانواده‌ها مورد غفلت واقع می‌شوند. همان‌طور که می‌دانیم، حتی اگر میزان هدررفت روزانۀ مواد غذایی کم باشد، اما مجموع آن در طولانی مدت، قابل توجه است. بنابراین باید مصارف روزانه را با دقت کافی تنظیم کرد. تهیۀ یک برنامۀ جامع برای نوع خوراک مصرفی به شکل روزانه یا هفتگی، و همچنین تهیۀ یک برآورد دقیق از میزان مصرف در هر روز (با توجه به تعداد اعضای خانواده و …) می‌تواند کمک زیادی به جلوگیری از اسراف روزانۀ مواد غذایی کند.
مراسم و مجالس مختلف خانوادگی
اما دقت در مصارف زندگی خانواده، تنها شامل خورد و خوراک و وعده‌های غذایی روزانۀ افراد نیست. بلکه هر نوع برنامۀ خانوادگی، مراسم مختلف، جشن‌ها و … را نیز در بر می‌گیرد. متاسفانه در بسیاری از مهمانی‌های خانوادگی، بنا به تعارفات مرسوم، اصرار زیادی به تهیۀ چند نوع غذای مختلف وجود دارد و چنین عملی، در حکم احترام به مهمان تلقی می‌شود. حال آن که نتیجه‌ای جز به هدر رفتن مواد غذایی ندارد. چشم و هم‌چشمی در میان افراد، عامل دیگری است که بعضی افراد را به پیش گرفتن چنین رویه‌ای وا می‌دارد. این کار از این تصور غلط ناشی می‌شود که تجملات بیشتر، نشان‌دهندۀ سطح بالاتر زندگی فرد است. خوب است بدانیم که جایگاه ما در گرو آن که چقدر بیش از بقیه مصرف می‌کنیم، نیست و بنابراین پسندیده است با جلوگیری از تجملات بیهوده در مراسم مختلف، چنین فشاری را از روی دیگران نیز برداریم. با این کار نه تنها میزان اسراف را در خانوادۀ خود کاهش می‌دهیم، بلکه به کاهش آن در میان سایرین نیز کمک می‌کنیم، چرا که در موارد بسیاری، افراد به دلیل قرار گرفتن در معذوریت ِ نوعی رقابت ناخواسته، رو به چنین عملی می‌آورند. اما همیشه چنین عادات غلطی نیستند که منجر به اسراف در مجالس مختلف می‌شوند. بهتر است اینطور بگویم که این اسراف همیشه هم آگاهانه نیست و گاه از روی ناآگاهی افراد از میزان مواد غذایی مورد نیاز و یا به دلیل سپردن سفارش به سایرین و … انجام می‌گیرد. بنابراین لازم است که برای مهمانی‌های خانوادگی خود نیز برنامه‌ای دقیق تهیه نموده و طبق آن عمل نماییم.
اصلاح سبک زندگی شخصی
همان‌طور که گفته شد، شیوۀ زندگی مدرن با ایجاد این تصور در ذهن افراد که همه‌چیز باید در خدمت راحتی بیشتر آن‌ها باشد، عادت به مصرف‌گرایی را در میان انسان‌ها افزایش داد. اگر به خودمان دقت کنیم، می‌بینیم که چنین عادتی تا کجا در زندگیمان رسوخ کرده و تک‌تک فعالیت‌های ما را تحت شعاع خود قرار داده است. بنابراین، اگر می‌خواهیم در شیوۀ مصارف روزانۀ خود تغییری ایجاد کنیم، پیش از هر چیز باید عادات نامناسبی را که این شیوۀ زندگی، در ما ایجاد کرده، ترک نماییم. چرا که مصرف‌گرایی مفرط، اگرچه در ظاهر به راحتی بیشتر ما در زندگی می‌انجامد، اما در واقع با تاثیرگذاری مستقیم بر عادات و رفتار، سبک زندگی اجتناب‌ناپذیری را به ما تحمیل کرده که در نهایت به نفع ما و طبیعت اطرافمان نخواهد بود. قدم اول، شروع از سبک زندگی و عادت‌های شخصی روزمره – و نه فقط عادت‌های مصرفی – است. اگر عادت‌های مختلف شخصی‌مان را در جهتی هماهنگ‌تر با طبیعت تغییر دهیم، به زودی نتیجۀ آن را در سایر بخش‌های زندگی از جمله نوع مصرف خود نیز مشاهده خواهیم کرد.
الگو گرفتن از سخنان و آموزه‌های بزرگان
دوری از اسراف و مقابله با آن، یکی از موارد مهمی است که در دین اسلام، بارها و بارها توسط پیامبر اکرم(ص) و امامان(ع) مورد تاکید قرار گرفته است. در دین اسلام، از اسراف به عنوان یکی از اعمال بسیار ناپسند و نکوهیده یاد شده؛ بنابراین از ما نیز انتظار می‌رود که توجه بیشتری به این موضوع داشته باشیم و با بهره‌گیری از احادیث مختلفی که در این ارتباط نقل شده است، با اسراف و پیامدهای آن مقابله کنیم. اشاره به برخی گفته‌های بزرگان دین در این ارتباط، خالی از لطف نیست. در مجموعه‌الاخبار این گونه نقل شده که امام صادق(ع) با مشاهدۀ سیبی نیم‌خورده، که آن را از خانه بیرون انداخته بودند، ناراحت شده و فرمودند که: «اگر شما سیر هستید، بسیاری از مردم گرسنه‌اند. خوب بود آن را به نیازمندش می‌دادید.»
همچنین در همین مجموعه، به نقل از ایشان آمده است: «انسان مومن اسراف و زیاده‌روی نمی‌کند، بلکه میانه‌روی را پیشۀ خود می‌سازد.» قرار دادن این ویژگی (عدم اسراف) به عنوان یکی از ویژگی‌های فرد مومن، نشان‌دهندۀ اهمیت این موضوع است.
به عنوان مثالی دیگر، می‌توان جمله‌ای از امیر مومنان(ع) – که در وسائل‌الشیعه آمده – نقل کرد: «کسی که به زیاده‌روی افتخار کند، با تنگدستی خوار و زبون می‌گردد.» این جمله به خوبی می‌تواند افرادی را که دچار عادت ناپسند چشم و هم‌چشمی و تجمل‌گرایی شده‌اند، مورد راهنمایی قرار دهد.
ایجاد الزام و تعهد درونی
آگاهی از اثرات منفی اسراف و مصرف‌گرایی و دانستن راه‌های مقابله با آن در زندگیمان، تا پیش از آن که الزام و تعهدی درونی در وجود ما برای عمل به آن به وجود نیاید، ثمری نخواهد داشت. ما تا پیش از آن‌که واقعا طبیعت‌مان را دوست داشته باشیم و به آن اهمیت دهیم، برای حفظ آن تلاش نکرده و با مصارف بی‌رویه، به آن صدمه می‌‌زنیم. همچنین تا پیش از آن که احساس مسئولیتی درونی در وجود ما نسبت به انسان‌های دیگر و مشکلاتشان به وجود نیاید، سیری و گرسنگی آن‌ها برای‌مان بی‌اهمیت بوده و حاضر به تلاش برای ایجاد تعادل در مصرف نمی‌شویم. از همه مهم‌تر، پیش از آن که ما خودمان – جسممان و روحمان – را واقعا دوست داشته باشیم، آگاهی از اثرات منفی این رفتار مصرف‌گرایانه، تاثیری بر ما حتی در جهت نجات خودمان نمی‌گذارد. بنابراین حتما باید تعهدی درونی در وجود افراد در جهت مبارزه با این عمل نکوهیده ایجاد شود و وقوع چنین رخدادی، تنها با بالا بردن سطح آگاهی و مطالعه و ایجاد درک و هوشیاری عمیق میسر است.
در نهایت باید بدانیم که ما اگرچه توانایی کنترل کلان مصارف بخش‌های مختلف را نداریم، اما هر یک از ما در مورد رفتار خود مسئولیم. بنابراین با توجه به مسئولیتی که دربارۀ خود، جامعه و جهانمان داریم، باید وظایف و توانایی‌های خود را شناسایی کرده و هر یک به سهم خود گامی در جهت کاهش اسراف و مصرف‌گرایی برداریم.
این مطلب، در تابستان ۱۳۹۵، به سفارش موسسۀ مطبوعه به رشتۀ تحریر درآمده است.
