بررسی عملکرد گروه ها و جریانات سیاسی در مسئله جنگ

مهدیه موسی زاده | جنگ همیشه مسئله ای بوده که اگر هر بُعدی از آن بررسی شود، باز هم بُعد دیگری وجود دارد که به آن پرداخته نشده است؛ به خصوص زمانی که همان جنگی که می خواهیم در مورد آن حرف بزنیم جنگی تحمیل شده باشد و مهم تر آنکه آن جنگ، جنگی تحمیلی علیه ایران یعنی دفاع مقدس هشت ساله باشد. یکی از ابعاد مسئله ی جنگ تحمیلی و دفاع مقدس، اتفاقاتی ست که در آن روزها در فضای سیاسی داخل کشور در حال وقوع بود. جریانات سیاسی و عملکرد هر کدام در رابطه با جنگ و تنش های حاصل در داخل کشور سبب شکل گیری فضایی متفاوت در جبهه ها و میان مردم می شد. به همین منظور با جناب آقای دکتر محمد صادق کوشکی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، گفتگویی با موضوع «بررسی عملکرد گروه ها و جریانات سیاسی در مسئله جنگ، نهضت آزادی، انجمن های اسلامی، مجمع روحانیون، جامعه روحانیت و نارضایتی امام از تنش های سیاسی در داخل کشور» انجام دادیم که به شرح زیر است:

آقای کوشکی، در رابطه با مسئله ی جنگ و در دوران دفاع مقدس، دسته بندی جریان های سیاسیِ به نام و مشهور کشور به چه شکلی بوده است و هر کدام چه عملکردی داشته اند؟
در آستانه ی شروع جنگ تحمیلی و آغاز تجاوز رژیم بعث عراق به کشور، ایران اسلامی ما در بحرانی ناشی از اثرات گروه های سیاسی به سر می برد و کشور ما صحنه ی درگیری و حضور و فعالیت بسیاری از گروه ها و گروهک هایی بود که هر کدام با نیتی های مختلف وارد فضای سیاسی شده بودند و عمدتا قصد قدرت طلبی و مصادره ی انقلاب به نام خودشان را داشتند. از گروه های تروریستی مانند گروه مجاهدین خلق گرفته – که این گروه در آن مقطع هنوز چهره ی تروریستی و پلید خود را به نمایش نگذاشته بود – تا حزب توده، که در ظاهر فعالیت هایش را در چهار چوب نظام نشان می داد. همچنین نهضت آزادی که با چهار چوب ملی-مذهبی فعالیت می کرد نیز در آن مقطع هنوز به عنوان یک گروه منفی مطرح نبود و در میان جامعه از جایگاه ویژه و وجهه ی آبرومندانه ای برخوردار بود. حزب جمهوری به عنوان نماد و شاخص نیروهای خط امام و وفادار به امام و نظام مطرح بودند. سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی نیز به عنوان یکی دیگر از نماد های نیروهای متدین و وفادار به انقلاب اسلامی در جامعه حضور داشتند و به فعالیت می پرداختند. در کنار گروه های مذکور، انبوهی از گروه ها و گروهک های غیر قانونی که فعالیت های مسلحانه ای علیه نظام انجام می دادند نیز وجود داشتند. گروهک هایی که با اساس نظام جمهوری اسلامی ایران و انقلاب مردم مشکل داشتند و به دنبال براندازی نظام جمهوری اسلامی و تجزیه ی کشور بودند. کموله ها، دموکرات ها، گروه های وابسته به چپ، آرمان مستضعفین، اتحادیه ی کمونیست ها، پیکار، چریک های فدایی خلق و امثالهم، که به صورت غیر قانونی دست به اقدامات و فعالیت های مسلحانه نیز می زدند از آن جمله اند. باید این را هم اضافه کرد که در آن مقطع حتی شاهد فعالیت هایی از بقایای گروه فرقان نیز بودیم. در شهریور سال 1359 و در چنین فضایی که کمی آن را توصیف کردیم، جنگ تحمیلی علیه ایران آغاز می شود. و دفاع مقدس 8 ساله شروع می شود؛ در فضایی کاملا بحرانی و ملتهب، که جامعه و فضای سیاسی کشور، به واسطه ی فعالیت های انبوه گروه هایی که بسیاری از آن ها هم غیر قانونی بودند و در صدد براندازی حکومت جمهوری اسلامی ایران بر می آمدند، دوران سختی را می گذراند.

نهضت آزادی در خصوص دفاع مقدس چه موضعی در پیش گرفته بود؟
گروه نهضت آزادی در خصوص دفاع مقدس و مسئله ی جنگ موضعی کاملا مشخص در پیش گرفته بود. موضع آن ها به تعبیر خودشان، کاملا ملی گرایانه و میهن پرستانه بود. یعنی به جنگ، نه به عنوان یک تکلیف شرعی و الهی و نه به عنوان دفاع از اسلام، بلکه به شرکت در جنگ و حضور در جبهه ها صرفا با شعار دفاع از وطن نگاه می کردند و به همین خاطر با دفاع مقدس هشت ساله مشکل داشتند و با آن همراهی نکردند. به تعبیر این گروه، آن مقدار از دفاع مقدس که ما به دنبال بیرون کردن متجاوز از خاکمان بودیم قابل قبول بود، اما آن مقدار از جنگ که ما به دنبال تنبیه متجاوز و احقاق حقوق خود و مقابله با رژیم بعث صدام بودیم غیر قابل پذیرش بود و آن را جزو دفاع مقدسمان حساب نمی کردند. این گروه با مطرح کردن یک فرمول ساختگی به نام «شش به علاوه ی دو» در واقع دو سال از جنگ را مشروع و باقی آن را نامشروع به حساب می آوردند. جالب است بدانید که برخی از مواضع گروه نهضت آزادی توسط استغفارات ارتش بعث صدام مورد استفاده قرار می گرفت و حتی بعضی از رفتارها و گفتارها و شعارهایی که نهضت آزادی در رابطه با جنگ مطرح می کردند، توسط اداره ی جنگ روانی ارتش صدام مورد استفاده قرار می گرفت و بارها و بارها تکرار می شد و اعلامیه هایی با همان مضامینی که نهضت آزادی مطرح کرده بودند، تهیه شده و در جنگ روانی علیه سربازان ایرانی و رزمندگان اسلام به استفاده می رسید.

در بخشی از سوال های قبل از باقی مانده های گروه فرقان هم صحبت کردید، آیا در دوران جنگ 8 ساله، این اعضای باقی مانده نقش خاص و فعالیت چشم گیری داشتند؟
آن باقی مانده از اعضای گروه فرقان در قسمت جنگ، فعالیت قابل توجه زیادی نداشتند. باید گفت در بحث دفاع مقدس بین گروه ها و گروهک هایی که چهره ی پلیدی داشتند، گروه مجاهدین خلق بیشترین فعالیت عمده را داشت. آن ها از ابتدای تجاوز رژیم بعث صدام، اعلام کرده بودند که با تجاوز کار مقابله خواهند کرد و رو در روی رژیم بعث، برای دفاع از مردم و دین و وطنشان خواهند ایستاد، تا جایی که حتی وانمود کردند که نیروهایشان را نیز به جبهه ها اعزام خواهند کرد. اما هرگز حاضر نشدند که دوشادوش مردم و در کنار رزمندگان اسلام، با عراق مقابله کنند، بلکه آن تعداد نیروهای سازمان هم که به طور مستقل و با پرچم و شعار سازمان در جبهه ها و مناطق جنگی حضور پیدا می کردند، بیشتر به جاسوسی و تخریب نیروهای خودی و رزمنده های اسلام می پرداختند. بعد از گذشت تنها چند ماه از شروع جنگ، سازمان مجاهدین خلق، فاز خود را تغییر داد و به صورت رسمی اعلام کرد این جنگ، یک جنگ امپریالیستی ست و این سازمان خود را کنار خواهد کشید و در جنگ هیچ گونه دخالتی نخواهد داشت. یعنی نه تنها این سازمان از موضع اولیه اش در دفاع از آب و خاک و دین و هم وطنانش دست برداشت، بلکه از سال 62 به بعد، به جای همراهی با ملت ایران، در کنار ارتش بعث عراق ایستاد تا چهره ی تروریستی و اصلی خود را به عموم مردم نشان بدهد. این گروه از سال 65 به بعد، به عنوان یک یگان ویژه از ارتش صدام، بر علیه کشور خودشان و رزمندگان اسلام وارد عمل شدند که دست به عملیاتی نظیر چلچراغ، فروغ جاویدان، آفتاب و … زدند. مجاهدین خلق در این عملیات ها، با نام ارتش آزادی بخش وارد جنگ شده و خیانت های جدی و فراوانی به هم وطنانشان کردند و با کمال قساوت و با رفتارهای وحشیانه باعث به شهادت رسیدن بسیاری از هم وطنانشان شدند. نکته ی تاسف بار تر این است که این گروه اصالتا اهل ایران بودند و در حقیقت دست به کشتار هم وطنانشان می زدند.

انجمن های اسلامی در زمان جنگ چه نقشی در فرستادن مردم به جبهه ها و همچنین کمک رسانی به مناطق جنگ زده داشتند؟
انجمن های اسلامی یک عنوان و نماد عمومی بود؛ برای یک تشکیلات گسترده و طیف عظیمی از مردم که در هر اداره، مدرسه، دانشگاه و هر سازمان دیگری توسط بچه مذهبی ها شکل پیدا می کرد. انجمن اسلامی یک تشکل واحد و یگانه نبود بلکه با عنوان هایی نظیر انجمن اسلامی محلات، انجمن اسلامی سازمان ها؛ انجمن اسلامی تشکل های خاص و غیره، مردم را به صورت خودجوش برای فعالیت در آن ها جذب می کرد. می توان گفت قالب انجمن های اسلامی شبیه به قالب کلی بسیج بود با هدف انسجام نیرو های مذهبی – مردمی و استفاده از توانمندی های آنها برای کمک به دفاع مقدس که این کمک ها یا به صورت اعزام نیرو بود و یا به شکل های دیگری از جمله کمک رسانی های مستقیم به مردم آسیب دیده ی مناطق جنگی، جمع آوری کمک های مردمی و … . برای مثال در انجمن اسلامی کارخانه ها و صنایع، بیشتر بحث پشتیبانی و تدارکات جبهه ها مطرح بود. یا در انجمن اسلامی معلمان، بحث آموزش و تعلیم افراد مناطق جنگ زده که دیگر مدرسه ای نداشتند تا در آن حاضر شوند مطرح می شد.

انجمن اسلامی این اقشار خاص مانند معلمان یا کارخانه ها، صنایع و دیگر انجمن های اسلامی، به پیشنهاد همان قشر تشکیل می شد؟
همان طور که گفتم این انجمن ها کار شخصی محسوب می شدند. یعنی ما تشکل واحدی نداشتیم، همان نیروهای مذهبی و فعال در اقشار مختلف جامعه گرد هم جمع می شدند و یک انجمن اسلامی به نام آن قشر تاسیس می کردند. این گونه نبود که بگوییم یک تشکل واحد با دستور از جایی شکل می گرفت و به فعالیت های اجباری می پرداخت. هر چه بود به صورت خودجوش و با همکاری و فعالیت گسترده ی مردم و نیروهای مذهبی بود.

مجمع روحانیون چه پیامد هایی برای جنگ پیش بینی می کردند و چه راهکار هایی در نظر گرفته بودند؟
عمر مجمع روحانیون مبارز زیاد به بحث جنگ قد نمی داد، به این دلیل که این مجمع سال 1366 تاسیس شد؛ یعنی در اواخر جنگ 8 ساله و در خصوص دفاع مقدس هم موضع گیری های خاصی نداشتند. این مجمع بیشتر در حوزه ی انتخابات مجلس و مسئله ی سیاست داخلی فعالیت می کرد.

جامعه ی روحانیت چطور؟
جامعه ی روحانیت هم همین گونه بود. با اینکه قبل از پیروزی انقلاب شکل پیدا کرده بود، ولی در خصوص جنگ موضع گیری خاصی نداشت که بگوییم جامعه ی روحانیت یک موضع گیری جداگانه و متفاوت از نظام داشته، موضع گیری روحانیت، همان چه که نظام به صورت رسمی اعلام می کرد، بود و با آن چه که مردم و رهبر انقلاب بر آن پافشاری می کردند، مطابقت داشت.

نارضایتی امام از تنش های سیاسی داخل کشور در زمان 8 سال دفاع مقدس، بیشتر حول کدام مسائل بود و این نارضایتی را امام به چه شکل هایی ابراز می کردند؟
بحث نارضایتی امام، به این شکل، شاید تعبیر دقیقی نباشد.، ما در ابتدای دفاع مقدس، با گروه ها و گروهک های برانداز روبرو بودیم. یعنی با کسانی مواجه بودیم که اساسا با خود نظام اسلامی و انقلاب اسلامی کشور مشکل داشتند و حتی با اقدامات و فعالیت های مسلحانه، امنیت کشور و مردم را به خطر می انداختند. تقریبا می توان گفت فعالیت این گروه ها در راستای نظام رژیم بعثی صدام بود. یعنی در زمین دشمن فعالیت می کردند. مانند گروه های تجزیه طلب و گروه های چپ گرا و امثالهم. بخشی از گروه ها، آن هایی بودند که وارد فاز خیانت به نظام، انقلاب، کشور و مردم شده بودند، مانند گروه مجاهدین خلق که کمی در موردشان صحبت کردیم. گروه حزب توده، گروه تجزیه طلبان کردستان و گروه پیکار نیز از همین دست گروه ها بودند. برخی از گروه ها مانند نهضت آزادی عمدتا در مشروعیت و حقانیت اصل دفاع مقدس تردید ایجاد می کردند و با شبهه انداختن، سعی در ایجاد یک جو مردد در بین مردم و ایجاد شک و دو دلی در جبهه ها داشتند. البته در کنار وجود چنین گروه هایی، برخی از گروه ها هم بودند که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم با فعالیت هایشان از دفاع مقدس حمایت می کردند؛ مانند گروه حزب جمهوری اسلامی و سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی که تا زمانی که فعال بودند از کلیت دفاع مقدس بسیار حمایت می کردند و اهداف و آرمان های این دفاع را به صورت گسترده پوشش می دادند. اما برخی از گروه ها نیز بودند که با فعالیت هایشان، خواسته یا نا خواسته، دفاع مقدس ما را تحت الشعاع قرار می دادند. مثلا جامعه ی روحانیت یا مجمع روحانیون، اگرچه به هیچ وجه قصد لطمه زدن به دفاع مقدس و گذاشتن تاثیر منفی بر جنگ را نداشتند، اما برخی عملکرد های آن ها بعضا موجب دلسردی هایی در فضای جبهه و جنگ می شد. فعالیت باندها و جریان های سیاسی نیز، نظیر خط اول، خط دوم، خط سوم، خط چپ و خط راست و امثالهم، سبب بروز مشکلات عدیده ای می شد. تفرقه ها و اختلافات میان این گروه های سیاسی، خواسته و ناخواسته به جبهه ها منتقل می شد و باعث تضعیف روحیه ی رزمندگان اسلام می شد. حضرت امام (ره)، دقیقا با این مورد به طور جدی مقابله می کردند و شاید همان تعبیر نارضایتی که در ابتدا به آن اشاره شد در اینجا مصداق پیدا می کند. امام (ره) همواره سعی می کردند با نصیحت کردن این گروه ها، آن ها را متوجه اشتباهشان کنند تا این اختلافات دامنه ی وسیع تری پیدا نکنند و مهم تر اینکه بر جبهه ها تاثیر منفی نگذارند.

ممکن است کمی در مورد اصطلاح خط اول، دوم و سوم که فرمودید بیشتر توضیح دهید؟
ما در کشورمان جناح بندی های مختلفی در ساختار قدرت داشتیم. برای مثال جناح اول یا جناح راست، جناح دوم یا جناح چپ. حال در این میان گروه دیگری نیز ابراز موجودیت می کرد و خود را جناح سوم می نامید. اما این تقسیم بندی ها، تقسیم بندی های جدی و واقعی نبود، بلکه بیشتر گروه ها و جناح های قدرت طلب داخلی در این حیطه فعالیت می کردند. فعالیت های همین گروه ها گاهی سبب اختلافات جدی و به وجود آمدن تنش های شدید در فضای کشور می شد.

فرمودید فعالیت های برخی گروه ها ناخواسته سبب ایجاد نوعی دلسردی در فضای جبهه و جنگ می شد، دقیقا چه فعالیت ها و اقداماتی باعث این اتفاق بود؟ آیا صدور بیانیه و یا دخالت های بی مورد این دلسردی ها را رقم می زد یا به صورت دیگری این اتفاقات رخ می داد؟
باید گفت که آن چه سبب بروز دلسردی می شد اختلافات بود. اختلافات و تفرقه هایی که عمده ی این گروه ها در صحنه ی سیاست داخلی با هم داشتند، منجر به ایجاد اختلاف نظر در جبهه ها و در نتیجه به وجود آمدن همان دلسردی و ناراحتی بین رزمندگان می شد. چرا که نیروهای رزمنده طبیعتا هر کدام سلیقه ی سیاسی خاصی داشتند و ممکن بود هر کدام طرفدار حزب یا جناح خاصی باشند. این اختلافات شدید میان گروه ها و احزاب به طور مستقیم بر روحیه ی رزمنده های ما اثر می گذاشت و گاهی هم مسبب عدم ایجاد انسجام و وحدت کلی در بین رزمنده ها در جبهه های جنگ بود.

حضرت امام (ره)، به طور واضح و مستقیم این گروه ها را مورد سرزنش و خطاب قرار می دادند؟
امام (ره) گروه هایی را که در چهارچوب نظام بودند و فعالیت های براندازانه و مخرب نداشتند در صورتی که اختلافات و تفرقه هایشان علنی می شد، مرتب نصیحت می کردند و به آن ها تذکر می دادند که نباید نقد آنها منجر به تضعیف روحیه مردم و رزمنده ها یا ایجاد مشکل جدی در خدمت رسانی و ساختن جامعه بشود و یا به خصوص در اداره کردن جبهه ها و جنگ مشکلی پدید آورد. امام (ره) تلاش داشتند که وحدت کلمه بر گروه ها حاکم بشود و انسجام میان آن ها تقویت شود تا گروه ها اختلاف نظر پیدا نکنند و اگر هم اختلافی پدیدار شد دامنه ی آن به جبهه ها کشیده نشود، چرا که اختلاف میان رزمندگان اسلام بسیار خطرناک بود و باعث بروز مشکلاتی جبران ناپذیر می شد.

منبع: آراز/ آذ غربی

این مطلب، در تابستان ۱۳۹۳، به سفارش موسسۀ مطبوعه به رشتۀ تحریر درآمده است.