محمدعلی زمان‌خانی | شاید در صبحگاه پنجم خرداد ماه سال ۱۲۸۷ خورشیدی زمانی که مته‌های دکل حفاری “ویلیام ناکس دارسی” در منطقه میدان نفتون در دره خرسون مسجدسلیمان به نفت رسید هیچگاه باور نمی کرد که پایه گذار صنعتی در ایران خواهد شد که به عنوان لوکوموتیو توسعه اقتصادی و صنعتی ایران لقب خواهد گرفت. در شرایط فعلی طلای سیاه که بسیاری از کارشناسان اقتصاد انرژی از آن به عنوان بلای سیاه یاد می کنند پایه گذار فراز و فرودهای تاریخی در صنعت کهن سال نفت ایران و حتی تاریخ معاصر کشور شده است. از کودتاهای سیاه تا نهضت ملی شدن صنعت نفت گرفته تا حمله به سکوها، پالایشگاه ها و تاسیسات نفتی ایران در هشت سال جنگ تحمیلی و سپس بازسازی، نوسازی و احیای صنعت نفت در دوران پس از جنگ تحمیلی همگی بخشی از تاریخ معاصر ایران هستند. در شرایط فعلی هم هر چند صنایع نفت، گاز و پتروشیمی ایران با تحریم های گاه و بیگاه کنگره ایالات متحده آمریکا و یا اتحادیه اروپا دست و پنجه نرم می کند، اما بدون شک ایران یکی از تاثیرگذار ترین کشورهای جهان در نقشه جغرافیایی تولید و توزیع انرژی است. هم اکنون ایران با در اختیار داشتن بیش از 157 میلیارد بشکه ذخایر قابل برداشت نفت خام و حدود 34 تریلیون متر مکعب ذخایر قابل برداشت گاز طبیعی، عنوان بزرگترین دارنده مجموع ذخایر نفت و گاز جهان را یدک می کشد و گوی سبقت را از بزرگان انرژی جهان همچون عربستان سعودی، روسیه و آمریکا ربوده است. موسسات معتبر بین المللی هم همچون برتیش پترولیوم، انگلیس و آژانس بین المللی انرژی هم تاکنون نمره قبولی به صنعت 106 ساله نفت ایران از حیث در اختیار داشتن ذخایر و مخازن عظیم نفت و گاز داده اند. به طوری که بر اساس همین برآوردها ایران تا 70 سال آینده نفت و 200 سال آینده گاز طبیعی برای تولید در اختیار خواهد داشت، به عبارت دیگر زمانی که مشعل های نفت و گاز در اکثر کشورهای جهان خاموش خواهد شد، ایران می تواند به تنهایی بار سنگین تامین انرژی مصرف کنندگان انرژی جهان را به دوش بکشد. اما سوالی که این روزها در مجامع اقتصادی و کارشناسی مطرح بوده این است که آیا می توان صرفا با اتکا به ذخایر عظیم نفت و گاز به شاگرد اول بازار انرژی جهان تبدیل شد؟
صنعت نفت ایران کجا ایستاده است؟
در شرایط فعلی، ایران با در اختیار داشتن ظرفیت تولید روزانه بیش از چهار میلیون بشکه طلای سیاه، نزدیک به یک میلیون و 900 هزار بشکه ظرفیت پالایش نفت، 60 میلیون تن ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی و فرآورده های پلیمری و ظرفیت تولید روزانه 600 میلیون متر مکعب گاز پالایش شده و به اصطلاح گاز شیرین یکی از کشورهای بزرگ تولید کننده و توزیع کننده انرژی در منطقه خاورمیانه و جهان است. اگر به این ظرفیت های تولیدی، شبکه 70 هزار کیلومتری انتقال نفت خام، فرآورده نفتی و گاز طبیعی، بیش از یک صد مرکز انتقال نفت و تاسیسات تقویت فشار گاز، اسکله ها و پایانه های مختلف صادرات نفت در خلیج فارس و دریای خزر، بزرگترین ناوگان نفتکش جهان، 40 میلیون بشکه ظرفیت ذخیره سازی نفت در مخازن و 15 میلیارد لیتر ظرفیت ذخیره سازی انواع فرآورده های نفتی را هم اضافه کنیم، قطعا باید نام ایران را در جمع 10 کشور اول توسعه یافته صنایع نفت و گاز جهان قرار داد. بر اساس آخرین گزارش های منتشر شده توسط موسسه تحقیقاتی PIW هم، پس از شرکت آرامکوی عربستان سعودی، از شرکت ملی نفت ایران به عنوان دومین شرکت بزرگ نفتی جهان نام برده است و نکته جالب آن است که در این رده بندی شرکت ملی نفت ایران بالاتر از شرکت هایی همچون CNPC چین، بریتیش پترولیوم انگلستان، گازپروم روسیه و استات اویل هیدروی نروژ قرار گرفته است.
چینی‌ها بلای جان نفت ایران
با افزایش تحریم های بین المللی، هر چقدر در بازارهای اروپایی در سه حوزه تامین منابع مالی، کالا و تجهیزات و مواد شیمیایی و کاتالیست ها بر روی صنایع نفت گاز و پتروشیمی ایران بسته شد، روز به روز بازار صنعت نفت ایران برای شرکت های دست چندم چینی مهیا تر و آماده تر شد و به اعتقاد کارشناسان اقتصاد انرژی در طول چند سال گذشته تاکنون انواع و اقسام شرکت های چینی در بخش های مختلف بالادستی، میان دستی و پائین دستی صنعت نفت ایران خیمه زدند. از این رو از حوزه‌های اکتشاف نفت و گاز گرفته تا توسعه میادین مشترک نفتی با کشورهای عربی، احداث پالایشگاه نفت و گاز و ساحت پتروشیمی رد پای شرکت های چینی به خوبی قابل مشاهده است. شرکت های چینی علاوه بر حضور و مشارکت در اجرای طرح های ریز و درشت صنعت نفت در تامین کالا، گوی سبقت را از صنعتگران و تولیدکنندگان داخلی هم ربوده اند. به طوری که چشم صنعت نفت از واردات دکل های حفاری تا پیچ و مهره، پمپ، ورق لوله تا جرثقیل و مهندس و کارشناس روشن شده است. در این بین هر چند تحریم های بین‌المللی می توانست به یک آزمون بزرگ برای خودکفایی تمام عیار برای صنعت نفت کشور و توسعه ساخت داخلی تبدیل شود اما چینی ها با راه اندازی جنگ تعرفه ای، ارزان فروشی و کم فروشی مجالی برای خودنمایی سازندگان و صنعتگران ایرانی مهیا نکرده اند. با این وجود هر گاه حرف از ریسک بالا در صنعت نفت باشد بلافاصله با غیبت شرکت‌های چینی روبرو خواهید شد و در این شرایط متخصصان داخلی و ایرانی صنعت نفت، جور غیبت شرکت های چینی را می کشند. نمونه بارز این ادعا را می توان در فوران برخی از چاه های نفت و گاز کشور جستجو کرد و در این شرایط شرکت هیا چینی بلافاصله با علم کردن بهانه تحریم های خارجی حتی حاضر به فروش برخی از کالا و تجهیزات به شرکت های ایرانی نشده‌اند.
یارانه بهتر است یا تولید نفت؟
حکایت این روزهای صنعت نفت ایران همچون پیرمردی می ماند که با وجود در اختیار داشتن میلیاردها دلار ثروت از گرسنگی می میرد. بر اساس آمارهای بانک مرکزی به طور متوسط سالانه حدود یک صد میلیارد دلار از محل تولید و فروش نفت خام، میعانات گازی، گاز طبیعی، انواع فرآورده های نفتی، پتروشیمی، پلیمری و محصولات گازی، به اقتصاد کشور درآمد تزریق می شود؛ اما این منابع عظیم مالی به جای تزریق به طرح ها و پروژه های صنعت نفت که هم اشتغال پایدار و مولد را تضمین می کنند و هم منجر به افزایش قدرت چانه زنی ایران در مبادلات و تعاملات بین‌المللی می شود و از همه مهمتر درآمدهای بیشتر برای اقتصاد ملی را به ارمغان می آورد صرف واردات خودروهای گران قیمت تا کالاهای لوکس می شود. از سوی دیگر با اجرای فاز دوم قانون هدفمندی یارانه ها نیز بخشی از درآمدهای نفتی صرف پرداخت یارانه ها شد که این موضوع حتی صدای انتقاد مسئولان وزارت نفت و دولتمردان تدبیر و امید را هم درآورد که ادامه این وضع موجود وضعیت شرکت های تولید کننده و توزیع کننده انرژی در ایران را با اما و اگرهای بسیاری روبرو می کند. حال باید دید که ژنرال های نفتی که این روزها سکان هدایت صنعت نفت ایران را در اختیار گرفته اند، چه سناریوهایی برای توسعه تمام عیار صنعت نفت ایران تعریف و اجرایی خواهند کرد؟
منبع: مندیل/ سیستان
این مطلب، در تابستان ۱۳۹۳، به سفارش موسسۀ مطبوعه به رشتۀ تحریر درآمده است.
