جواد کامور بخشایش | روحانیت در طول تاریخ، همواره نقش آفرین بوده اند. نقش آنان در تاریخ معاصر با بسیاری از تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی گره خورده است. تجربه نشان داده است هرگاه ایران اسلامی در عرصه های مختلف دچار بحران شده یا استقلال کشور در معرض توطئه های گوناگون بیگانگان قرار گرفته، روحانیت با حضور مؤثر خود از کیان و سرزمین ایران اسلامی و استقلال آن حفاظت کرده و مردم را آگاهی بخشی و هدایت کرده اند. مصداق این ادعا، نقش مؤثر روحانیت در تحولات و حوادثی چون نهضت مشروطه، حرکت مذهبی علیه کشف حجاب، انقلاب اسلامی و دفاع مقدس است.
نهضت مشروطه، با نقش روحانیت در ایجاد و هدایت آن عجین است. در جریان نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی (ره) نیز روحانیت با اتکای به اسلام ناب و بازسازی اندیشه ی دینی، توانست یک حکومت اسلامی تشکیل دهد و بنیان های حکومتیِ ضد دینی را برای همیشه در ایران براندازد. اما این پایان راه نبود؛ ترفندهای دشمن و مخالفان که هرروز با توطئه های گوناگون ظهور و بروز می یافت، سبب شد حضور روحانیت در انقلاب اسلامی، در جریان تثبیت و سپس حفظ نظامی اسلامی بیش از برهه های دیگر پر رنگ باشد و روحانیت با حضور کامل در صحنه، در تمامی حوادث و جریان ها ایفای نقش نماید.
هنوز نظام اسلامی دوران استقرار و تثبیت اولیه ی خود را می گذراند که دشمنان آن، با طرح ریزی حمله ای گسترده و همه جانبه، مرزهای ایران اسلامی را از زمین و هوا مورد تجاوز قرار دادند. ذهنیت طراحان این تجاوز و حمله، سقوط آسان نظام نوپای جمهوری اسلامی و به دست آوردن سرزمین ایران اسلامی بود. مجری این حمله، رژیم بعث عراق و حامیان اصلی آن، استکبار و استعمار جهانی بودند. در چنین شرایطی ملت ایران با هوشیاری و درایت رهبری توانمند، از سلاله ی روحانیت با تمام توان در برابر این تجاوز ایستاد و با بهره گیری از آگاهی بخشی و روحیه دهی و انگیزه گرفتن از کلام نافذ روحانیت، روز به روز توان و بنیه ی ارادی و نظامی خود را تقویت کرد. می توان گفت آوردگاه حضور روحانیت در دوران دفاع مقدس، گسترده و همه جانبه بود. روحانیت اصیل که جهاد عملی را به اجتهاد علمی ضمیمه کرده بود، در عرصه های مختلف دفاع مقدس حضور جدی و پررنگ داشت. این پررنگی نه صرف حضور در میدان تبلیغ و تقویت روحیه ی رزمندگان و دیگر عرصه های تبیینی و تبلیغی منتج شد، که به حضور جدی روحانیت در صحنه های خط مقدم انجامید. بنابراین می توان برای روحانیت در دوران دفاع مقدس، نقش هایی مهم را در نظر قرار داد.
نقش ترویج و تبلیغ
از همان ابتدای جنگ، روحانیت به عنوان متصدیان تبلیغ و حافظان کیان اسلامی، نقش مهمی در آگاه سازی ذهن مردم از عمق فاجعه ی تجاوز کشور بیگانه به ایران اسلامی و تشویق مردم به حضور در جبهه های مقدس را داشتند. عمده ترین تکیه ی این مقاله هم همین مبحث است و به جرئت می توان گفت کل مجموعه ی روحانیت در طول هشت سال دفاع مقدس در ایفای این نقش، یعنی ترویج و تبلیغ و تشویق مردم برای دفاع از کیان اسلامی، سربلند بیرون آمده است. این نقش که با استناد به فرمایشات امام خمینی (ره) به عنوان وظیفه ای برای روحانیت تلقی شد تأثیر بسیار مهمی در عرصه ها و برهه های مختلف دفاع مقدس داشت. از اولین روزهای جنگ، شخصیت های روحانی در گوشه و کنار کشور، حضور در میدان نبرد را وظیفه ی الهی دینی عنوان کرده و مردم را برای دفاع از ناموس و دین و میهن، آماده ی حضور در جبهه ها می کردند و انگیزه ی آنان را برای حضور در میدان های رزم دوچندان می ساختند.
نقش فیزیکی (حضور مستقیم در میدان های جنگ)
علاوه بر نقش ترویج و تبلیغ، حضور روحانیت در جبهه های جنگ هم نکته ی قابل تأملی است. نهاد روحانیت در دوران دفاع مقدس، در کنار دیگر رزمنده ها حضوری جدی داشته است. در آغاز جنگ، اعزام روحانیت به جبهه ها از طریق سازمان ها و نهادها و همراه با رزمندگان دیگر بوده که به مرور با تأسیس تیپ مستقل 83 امام صادق (ع) در سال 1364، اعزام روحانیون و طلاب به جنگ منسجم شد. از اولین هماهنگ کنندگان اعزام روحانیون به جنگ، می توان از آیت الله محمدفاضل لنکرانی نام برد که با تأسیس هنگ طلاب در مدرسه ی فیضیه، در اعزام منسجم طلاب به جبهه ها نقش مهمی داشت. تعداد زیادی از طلاب و روحانیون در جبهه ها شهید، اسیر یا مجروح شده اند. در کتابی به نام دانشنامه ی شهدای روحانی می توان اطلاعات مفیدی در این زمینه به دست آورد. با استناد به منابع مستند و موثق از جمله کتاب شیخ شریف، می توان ادعا کرد اولین روحانی شهید دفاع مقدس، شهید حجت الإسلام و المسلمین شیخ محمدحسن شریف قنوتی معروف به شیخ شریف بوده است که در 24 مهر 1359 در خیابان چهل متری خرمشهر به شهادت رسید. بعثی ها دستگیری و شهادت او را پیروزی بزرگی قلمداد کردند و با نسبت دادن لقب «خمینی» به وی و با نشان دادن تصویر او از تلویزیون عراق، به شهیدکردن چنین شخصیتی افتخار کردند. آنچه که این مقاله بر آن تکیه دارد، نقش مؤثر شریف قنوتی ها در دفاع مقدس است.
باید اذعان کرد در میان روحانیت، افراد شاخصی بودند که در دو جبهه تبلیغ و حضور ایفای نقش کردند. از شاخص ترین این افراد می توان از شیخ محمدحسن شریف قنوتی، آیت الله خامنه ای، حجت الاسلام غلامحسین جمی و عبدالله میثمی نام برد که در دو جبهه فعالیت داشتند. شیخ محمدحسن شریف قنوتی، یکی از روحانیون فعال در انقلاب اسلامی و نماینده ی امام خمینی (ره) در اردکان فارس، آن گاه که زمزمه ی حمله و تجاوز عراق به مرزهای ایران اسلامی را شنید با خطبه های غرّایی، مردم را تشویق کرد در جبهه ها حضور یافته، در مقابل تجاوزگر بایستند. او از جمله ی افرادی بود که می توان گفت اولین ستادهای کمک رسانی به جبهه ها یا اعزام نیرو به جبهه ها و همچنین اسکان جنگ زده ها را تأسیس کردند. او اما از اولین کسانی بود که با جمع آوری کمک های مردمی از منطقه ی بروجرد، با تعدادی از نیروهای مردمی عازم جبهه ی خرمشهر شد.
می توان گفت مصاحبه ی حماسی حجت الإسلام و المسلمین شریف قنوتی که به محض ورود به خرمشهر با سیمای جمهوری اسلامی ایران انجام داد و همان ایام از تلویزیون پخش شد، جزو مستندترین اسنادی است که می تواند نقش ترویج و تبلیغ و تبیین روحانیت در جنگ را به اثبات برساند و تصویر بر جای مانده از صحنه ی شهادت او، که کاسه ی سرش جدا شده و مغز سرش بیرون ریخته بود، سندی از مظلومیت تمامی رزمنده ها در جریان دفاع مقدس قلمداد شود.
آنان که در اولین روزهای جنگ در جبهه حضور داشتند و سی و پنج روز مقاومت کردند تا خرمشهر به دست بعثی ها نیفتد به نقش بی بدیل شیخ در تبلیغ، ایجاد انگیره، روحیه ی شجاعت، ایثار، آرمان خواهی، انگیزه ی مقاومت و از همه مهم تر بالا بردن صبر و استقامت رزمنده ها اذعان دارند. او در طول این مدت کوتاه حضور در جبهه، یعنی از حدود 10 تا 24 مهر، نقش عمده ای در این زمینه داشته و با استناد به خاطرات بسیاری از رزمنده ها و نیروهای مقاومت مردمی، سنگ صبور تمامی بچه های رزمنده بوده است. در کتاب «جای امن گلوله ها»، خاطرات عبدالرضا آلبوغبیش از نیروهای مقاومت مردمی، می خوانیم که شیخ شریف در آن بحبوحه ی جنگ و تجاوز عراق بر همه ی امور مسلط بود و به بچه ها روحیه و انرژی می داد. با آنکه هر لحظه ده ها نفر به شهادت می رسیدند، اما او همچنان استوار و مقاوم، انگیزه ی بچه ها را برای مقاومت در برابر متجاوز دوچندان می کرد. در کنار آن به کار جمع آوری اجساد شهدا، غسل و کفن و دفن آن ها هم توجه عجیبی داشت.
شیخ شریف در روحیه بخشی به بچه ها و اندک نیروهای مقاومت مردمی، از ساده ترین روش ها بهره می برد. آنگاه که رزمنده ها در مسجد جامع شهر حضور می یافتند، او با چوب دستی کوتاه خود که اغلب بر آن تکیه می زد، در جمع بچه ها حاضر می شد و با اشاره به علل و چرایی آغاز جنگ و ضرورت ایستادگی رزمنده ها در جبهه، نبرد آن روز را مشابه نبردهای مسلمانان صدر اسلام با کفار، مطابقت می داد و با اشاره به آیات و روایات مختلف از قرآن و کتب احادیث، صبر و مقاومت بچه ها را بالا می برد. می توان گفت یکی از دلایل حضور فیزیکی زنان در خرمشهر، در جبهه و نبرد رویارو با بعثی ها، انگیزه هایی بود که شیخ شریف در جریان سخنرانی های خود در آنان ایجاد می کرد. او پس از سخنرانی هایش همراه رزمنده ها به صحنه ها و محل های نبرد می رفت و اجازه نمی داد یأس و ناامیدی از شکست بر رزمنده ها چیره شود. شاید بتوان علت سی و پنج روز مقاومت جانانه ی خرمشهر در برابر ارتش تا دندان مسلح عراق را، حضور جدی و تأثیرگذار شیخ شریف دانست؛ چرا که به دنبال شهادت او در 24 مهر، که آن روز خرمشهر خونین شهر شد و در آستانه ی سقوط قرار گرفت، مقاومت بچه ها بدون حمایت های معنوی و خطابه های غرّا و حماسی شیخ شریف روز به روز شکننده تر شد و در نهایت خرمشهر به دست ارتش بعث عراق افتاد.
نباید از نظر دور داشت که در طول هشت سال دفاع مقدس، با تعداد زیادی از روحانیونی با ویژگی شیخ شریف روبرو بودیم که نقش مهمی در سرنوشت جنگ ایفا کردند.
آنچه که بیان آن ضرورت دارد، تأثیر رسالت روحانیت و تأثیر چگونگی تبلیغ و تبیین او در جریان دفاع مقدس است.
تقدس دفاع ما به تأسی و الهام گرفته از عاشوراست. همین امر مهم ترین عامل در گیرایی و تأثیرگذاری چگونگی و میزان ترویج و تبلیغ نهاد روحانیت در طول هشت سال دفاع مقدس بوده است. روحانیت در ساده ترین روش و البته با استفاده و الهام از عمیق ترین مفاهیم و آموزه های دینی و با به تصویر کشیدن رشادت ها و شجاعت ها و مقاومت های مسلمانان صدر اسلام، تأثیر بی نظیری در ایجاد روحیه ی صبر و مقاومت رزمنده ها داشتند و انگیزه های آنان را در امر عدالت طلبی، آرمان خواهی و طلب شهادت بالا می بردند.
شاید بتوان گفت مجموعه ی همین عوامل بود که جبهه به محلی برای تحول و دگرگونی های درونی و بهانه ای برای رسیدن به خدا شناخته شد و از همین راه بسیاری از جوان ها، شهد شهادت نوشیده، به سوی محبوب شتافتند. و مجموعه ی همین عوامل بود که ایران اسلامی را از گزند تجاوز دشمنان مصون نگه داشت.
منبع: نهاد رهبری در دانشگاه‌ها
این مطلب، در تابستان ۱۳۹۳، به سفارش موسسۀ مطبوعه به رشتۀ تحریر درآمده است.
