احمد تقدم | امروزه در کلان‌شهری مانند تهران و به خصوص در مناطق عمومی آن –از مترو گرفته تا اتوبوس و پیاده‌رو و حتی پشت فرمان اتومبیل‌ها- با کمی دقت چیزی توجهت را جلب می‌کند: تلفن همراه، تلفن همراه و باز هم تلفن همراه! نه کوچک و بزرگ می‌شناسد، نه زن و مرد و نه حتی جا و مکان؛ گویی‌که تلفن همراه به یک همراه ضروری و جزئی تفکیک‌ناپذیر از شخصیت انسان‌ها تبدیل شده است. می‌توان به راحتی ادعا کرد که این پدیده متاخر اکنون تمام زندگی ما را تحت‌الشعاع قرار داده و سطح نفوذ و اثرگذاریش بر زندگی ما هر روز عمیق‌تر شده و شکل جدیدی به خود می‌گیرد. در کنار تغییرات مثبتی –بهتر است بگویم انقلاب- که تلفن همراه بر شکل زندگی ما ایجاد کرده، همانند بسیاری پدیده‌ها دارای عوارض و خطراتی‌ست که در صورت عدم توجه به آن‌ها، ممکن است اثرات جبران‌ناپذیری بر زندگی فردی و اجتماعی ما وارد کند. در این مقاله قصد داریم تا به این عوارض پرداخته و در خصوص آن‌ها آگاهی‌های لازم را برای پیشگیری از این آسیب‌ها به خواننده گرامی یادآوری کنیم.
تلفن همراه و طبقه اجتماعی
برای خرید یک تلفن همراه وارد مغازه‌ای شده‌اید. همچنان‌که مشغول گفتگو با مغازه‌دار هستید، فرد دیگری نیز وارد مغازه شده و 2 خرید همزمان شکل می‌گیرد. شما به سراغ یک گوشی سطح بالاتر و گران‌تر می‌روید و آن را می‌خرید، و فرد دوم گوشی ارزان‌تر خریداری می‌کند. طبق گفته روانشناسان در چنین حالتی، اکثریت مردم حالت برتری و غرور را تجربه می‌کنند، زیرا تبلیغات شرکت‌ها اینگونه به جامعه آموخته است. این حس برتری در همین نقطه متوقف نشده و به تدریج در تمام جامعه رخنه می‌کند. در نتیجه تلفن همراه به «نماد طبقه اجتماعی» مبدل شده و افراد جامعه به سمت مصرف‌گرایی کشیده می‌شوند.
موبایل، شبکه‌های اجتماعی و زندگی اجتماعی
با رواج موبایل و ارتباطات نوین، شاهد نسل نوین سرویس‌دهنده‌های ارتباطی مانند وایبر و تلگرام بودیم که مانند واسطه عمل کرده و ارتباط شخص و اپراتور عامل را به حداقل رسانده‌اند. بدین صورت دیگر فرد از انواع محدودیت‌ها –به ویژه از نظر تعرفه خدمات- آزاد و نسبتِ «هزینه به خدمات ارائه شده» به عدد صفر نزدیک شد. بدین‌سان فردی که با انواع محدودیت‌های ارتباطی (مانند امکان‌پذیر نبودن ارسال و دریافت اطلاعات به صورت عکس و فیلم، به صرفه نبودن تماس با بستگان و دوستان در سرزمین‌های دور، رعایت اختصار در مکالمات مکتوب و مکالمه جهت صرفه‌جویی در هزینه و…) محصور شده بود به یکباره از تمام محدودیت‌ها رها شد. وقتی هزینه ارتباطات به صفر نزدیک شد، شنیدن و گفتن قید «نامحدود» را تجربه کرد و گروه‌های مجازی شکل گرفته و گسترش یافتند. گروه‌هایی که تقریبا توانستند اکثریت جامعه را به یکدیگر متصل کنند و اگر اتفاقی در گوشه‌ای رخ دهد به سرعت به همه گروه‌ها و جامعه سرایت می‌کند.
اما مهمترین آسیب، عدم محدودیت در ارتباطات که زندگی اجتماعی افراد را مورد مخاطره قرار می‌دهد، به ذات آن بازمی‌گردد. هنگامی که با ده‌ها نفر ارتباط مجازی برقرار شود، از سویی به صورت مجازی جایگزین مناسبات و روابط واقعی شده و وقت کمتری به آن‌ها اختصاص می‌یابد و از سویی دیگر مناسبات و روابطی با عمق کم و تعداد زیاد جایگزین می‌شوند. به همین دلیل هنگام بروز مشکلات روزمره زندگی، با خروج از دنیای مجازی کسی که بتوان روی آن برای یاری حساب کرد، در دسترس نخواهد بود.
موبایل و فردگرایی
با اینکه در مطالب پیشین به ایجاد شبکه ارتباطی در نسل نوین ارتباطات موبایل و همگرایی اجتماعی ناشی از آن پرداختیم، اما این همگرایی مجازی و غیرواقعی‌ست. با دسترسی راحت و فراگیر به شبکه‌های اجتماعی از یکسو، و رواج برنامه‌ها و بازی‌هایی که هدف اصلی آن‌ها ایجاد سرگرمی برای شخص است (مانند شبکه‌های جوک، بازی‌های آنلاین و آفلاین و…) نیاز فرد به اجتماع برای کسب هیجان و شادکامی به مقدار زیادی موضوعیت خویش را از دست داده است. با تامین نیازهای فرد، ایجاد سرگرمی‌های بدون محدودیت برای او و آوردن تمام آن‌ها به یک صفحه 5 اینچی، کم‌کم این صفحه و آدم‌های مجازی درون آن تمام اطلاعات مورد نیاز فرد را تامین کرده و او را از جامعه حقیقی دور و دورتر می‌سازند.
کاهش تمرکز در امور جاری
در جوامع امروز از دید افراد جامعه کار با تلفن همراه یک فرآیند کامل که نیاز به توجه زیادی به آن باشد، نیست. در نتیجه بسیاری ترجیح می‌دهند تا هنگام پرداختن به دیگر امور روزمره به کار با آن بپردازند، بازی کنند یا با دوستانشان مشغول گپ‌و‌گفت باشند. وقتی چنین امری عادی شود، تاثیرات زیادی بر سایر شئون زندگی می‌گذارد که در ادامه به سه مورد از آن‌ها می‌پردازیم.
یکی از معضلات جدی در بسیاری از شرکت‌های دنیا کاهش راندمان کار کارمندان است. تصور کنید که در بحبوحه کار و فعالیت، تلفن همراه کارمندی که منتظر خبری است به صدا در بیاید تا کارش را رها کرده و تمرکزش را از دست بدهد. از سوی دیگر فعالیت‌های زمان‌بری مانند حضور در شبکه‌های اجتماعی و یا بازی‌های تلفن همراه، مستعد ایجاد زمینه اتلاف زمانِ مفید برای شاغلان مختلف و به ویژه کارمندان بخش‌های دولتی –که نظارت کمتری بر آنان صورت می‌گیرد- خواهد بود.
مورد دوم که در کشورهای کمتر توسعه یافته بروز و ظهور بیشتری دارد، استفاده از تلفن همراه هنگام رانندگی است که زمینه‌ساز خسارات مالی و جانی زیادی می‌شود. در همین زمینه مسئولان کشورمان اعلام کرده‌اند که صحبت با تلفن همراه هنگام رانندگی احتمال تصادف را 4 برابر افزایش می‌دهد که البته تلاش برای خواندن یا ارسال پیام کوتاه حین رانندگی به مراتب خطرناک‌تر محسوب می‌شود.
مورد سوم نیز که شیوع زیادی دارد را بیشتر می‌توان در دانشجویان و دانش‌آموزان مشاهده کرد. عدم توانایی تمرکز بر انجام امور و مطالعه کتب تحصیلی پدیده شایع این روزهای تلفن همراه و شبکه‌های اجتماعی‌ست، بطوریکه تلفن همراه به جزئی تفکیک‌ناپذیر از زندگی و زمان شخصی هر فرد مبدل شده، و مشغله‌های ذهنی و دغدغه‌های او را بیشتر در انحصار خود قرار داده است.
گسستن شبکه ارتباطی قدیمی
ارتباطات سنتی جوامع بیشتر بر اساس مکالمه مستقیم میان افراد واحدهای اجتماعی شکل می‌گرفت. اگر فرد مدتی موفق به دیدن بستگان و دوستانش نمی‌شد، ابراز دلتنگی می‌کرد و جویای آن‌ها می‌شد. در نتیجه نیاز به دیدار آن‌ها، دیدار حضوری اتفاق می‌افتاد و عواطف اجتماعی فرد تا حدی ارضا می‌شد. دیدارهای حضوری نیز مجالی برای مکالمه و یا انجام امور مشترک بود که بعدها به صورت خاطره در ذهن افراد باقی می‌ماند و کمک شایانی به تجارب، درک شخص از روابط اجتماعی و حتی بازگویی آن برای دیگران و نسل‌های بعد می‌کرد. اما با گذار از دیدار حضوری به مجازی تمامی این اتفاقات کمرنگ و کمرنگ‌تر شده‌اند. اکنون دیدن یک پیام بعد از مدت‌های طولانی هم حس عاطفی ما را در قبال افراد شناس ارضا کرده و آنچه باعث ماندگاری لحظات مختلف زندگی ما به شکل خاطره می‌شد، در ارتباطات مجازی تقریبا از بین رفته است.
اعتیاد به تلفن همراه
برای بسیاری از افراد تصور عدم همراهی با تلفن همراه غیرممکن است، بطوریکه اگر از منزل بیرون بروند و آن را در دست نداشته باشند و یا نتوانند آن را لمس کنند، کمبودش را به شدت حس می‌کنند. امروز مطالعات بسیاری بر روی اثر روانی تلفن همراه (به عنوان یک بسته کامل با برنامه‌ها و ویژگی‌های آن) و اعتیاد روانی به آن صورت گرفته است. در آزمایشات صورت گرفته –که ممکن است برای بسیاری در دنیای واقعی نیز رخ دهند- با جداسازی فرد از تلفن همراه به مدت چند هفته –مانند شرایطی که سربازان در کشور ما پس از اولین ورود به پادگان آن را تجربه می‌کنند- فشار روانی بسیار زیادی بر کسانی که وابستگی بیشتری دارند مشاهده شده است.
جالب است بدانید که مبنای طراحی و ساخت برنامه‌های تلفن‌های همراه هوشمند، میخکوب کردن و زمان استفاده مخاطبان از آن‌هاست و برنامه‌ای از لحاظ مالی موفق‌تر است که بتواند زمان بیشتری را از مخاطبانش بگیرد. بدین ترتیب ایجاد اعتیاد به تلفن همراه از اصول اولیه اینگونه برنامه‌ها و بازی‌هاست. این اعتیاد اثرات خود را در روابط مختلف و به ویژه خانوادگی –به عنوان کوچکترین و مهمترین واحد اجتماعی- نشان می‌دهد. به عنوان مثال در پژوهشی در استرالیا که جامعه نمونه آن مشتریان یک رستوران بودند، مشاهده شد که یک سوم پدرانی که با خانواده خود به رستوران آمده بودند، به طور مداوم از تلفن همراه خود استفاده کرده و هنگامی که توسط بچه‌هایشان تمرکز خود را از تلفن هوشمند از دست می‌دادند، با فرزندشان برخوردهای نسبتا تندی صورت می‌دادند.
***
با این حال آنچه اهمیت دارد این است که بدانیم نباید در مقابل تکنولوژی و پیشرفت ایستاد، بلکه باید چگونگی روبرو شدن با پدیده تلفن همراه و عوارض ناشی از آن را آموخت تا از نقاط مثبت آن استفاده و از آسیب‌های آن پرهیز کنیم. برخی محققان تلفن‌های هوشمند همراه را به غذاهای فوری (Fast Foods) تشبیه می‌کنند که باید با «آگاهی کامل» به سراغ آن‌ها رفته و از مصرف زیاد و مداوم آن‌ها پرهیز نمود.
این مطلب در زمستان ۱۳۹۶ به سفارش موسسۀ مطبوعه تهیه و منتشر شد.
