مادرانگی در سایۀ شبکه‌های اجتماعی

پرستو علی عسگرنجاد | از آن روزها که مادران باردار، چادر به کمر می‌بستند و کنار چشمه لباس می‌شستند و از کوه بالا می‌رفتند، بسیار گذشته است. به برکت پیشرفت روزافزون علم، امروزه دوران بارداری، حساس‌ترین و پرمخاطره‌ترین دوران زندگی یک زن محسوب می‌شود. حالا دیگر زنان باردار، در مرکز توجه اطرافیان و خانوادۀ خود قرار دارند و تلاش همگان بر این است که تا حد ممکن، از فعالیت آن‌ها در دوران بارداری کاسته شود تا بیشتر وقت خود را به فراغت و استراحت بگذرانند. این امر، به خودی خود بسیار مطلوب است و به یک زن کمک می‌کند با آسودگی‌خاطر، دوران بارداری را سپری و انرژی خود را برای فرآیند مهمی همچون زایمان، ذخیره کند. اما درست از همین نقطه است که مشکل دیگری سر برمی‌آورد که به مراتب، از کوه‌پیمایی و آب آوردن از سر چشمه خطرناک‌تر است؛ مشکلی که باید سرمنشأ آن را، در همان علم روزافزون جستجو کرد؛ «تلفن همراه».
دوران بارداری همچنان که برای یک زن بسیار حائز اهمیت است، برای همسر وی نیز دورانی مهم و اساسی به شمار می‌رود. به لطف تورم پیش‌رونده‌ای که روز به روز، بیشتر کمر اقتصاد خانوارها را خم می‌کند، تولد یک فرزند در کنار همۀ برکات و زیبایی‌هایش، زنگ هشداری است برای اقتصاد خانواده. مردی که پیش از این، با ساعت کاری مرسوم و متداول، می‌توانست پاسخگوی نیازهای خانواده‌اش باشد، با تولد یک فرزند، چه برای فراهم کردن رفاه او و چه برای فراهم کردن پس‌اندازی برای آیندۀ او، ناچار است بیشتر از قبل کار کند. از چند و چون این اتفاق اگر بگذریم و توجه‌مان را به نتیجه معطوف کنیم، درمی‌یابیم که این امر در نهایت به حضور کمتر مرد در خانه منتهی می‌شود. حتی در غیر این‌صورت هم، نمی‌توان از مرد انتظار داشت بی‌نگرانی برای مخارج آتی خانه، در مدت نه ماه بارداری همسرش، در خانه کنار او باشد. بنابراین، یک خانم باردار، بخش اعظمی از دورۀ بارداری خود را، به تنهایی-یا در کنار دیگر فرزندانش- در خانه سپری می‌کند و این درست، همان‌جایی است که می‌بایست رد مشکل مذکور را در آن پیدا کرد. زن بارداری که به لطف ویارها و بدحالی‌ها و کلافگی‌های این دوره، دل و دماغی برای فعالیت‌های متنوع ندارد، به اولین و دم‌دست‌ترین گزینه برای پر کردن وقت خود پناه می‌برد که چیزی نیست جز گوشی تلفن همراهش.
شبکه‌های اجتماعی متنوع با انواع و اقسام استیکرهای خوش‌رنگ و لعاب، کانال‌ها و گروه‌های متعدد و شایعات داغ، اولین گزینۀ پیش رو برای یک زن باردارند تا به آسانی و بی‌توجه به ساعت، وقت خود را بگذراند. شبکه‌های اجتماعی هم اگر نباشند، اپلیکیشن‌های مختلف با کارایی‌های متنوع و جذاب پیش‌روی این زنان قرار دارند تا به هر روی، غالب اوقات گوشه‌ای دراز بکشند و سرگرم گوشی خود باشند. این تصویر شاید به خودی خود، چندان آزاردهنده نباشد و در نگاه اول، نتوان مشکلی را در پس آن دید. اما وقتی کمی دقیق‌تر به موضوع نگاه می‌کنیم و پای صحبت‌های روان‌شناسان می‌نشینیم، درمی‌یابیم که چه خطر بزرگی لابه‌لای پیام‌های بی وقفۀ این شبکه‌های اجتماعی جا خوش کرده است. «محبوبه سادات حسینی»، یکی از همان کارشناسان ارشد روان‌شناسی است که برایمان از آسیب‌های استفاده بیش از حد از تلفن همراه و شبکه‌های اجتماعی در دوران بارداری می‌گوید.
وقتی به عنوان اولین و جدی‌ترین آسیب از مشکلاتی که تلفن همراه مادر برای جنین ایجاد می‌کند می‌پرسیم، می‌گوید: «همه می‌دانند که امواج تلفن همراه، چه برای مادران باردار و چه برای افراد عادی بسیار مضر است. گرچه تا کنون تحقیقات جامعی بر میزان آسیب این امواج در دوران بارداری بر روی جنین انجام نگرفته است، اما تحقیقاتی که تا امروز صورت گرفته، بر استفادۀ محدود از تلفن همراه تأکید می‌کنند. تمامی این تحقیقات، گوشزد می‌کنند که مادران باردار نباید به صورت کلی بیش‌تر از 8 ساعت در معرض امواج الکترومغناطیس قرار بگیرند. این امواج، از وسایلی همچون ماکروویو، تلویزیون و تلفن همراه ساطع می‌شوند. با توجه به اینکه جنین دوران بسیار حساسی را سپری می‌کند و از نظر مغزی و جسمی، هنوز کامل نشده است، این امواج می‌توانند اثر مخربی بر او داشته باشند. به عنوان مثال، این امواج می‌توانند روی شکل‌گیری مغز جنین اثر بگذارند. همچنین می‌توانند از نظر روانی مشکلاتی را برای او ایجاد کنند که از آن دست می‌توان به بیش‌فعالی، کم‌توجهی و رفتارهای وسواس‌گونه اشاره کرد. زمینۀ همۀ این بیماری‌ها طی دوران بارداری شکل می‌گیرد.» می‌گوییم علی‌رغم اینکه شاید برخی از این آسیب‌ها مطلع باشند، اما باز هم در مواقعی ناچارند از تلفن همراه استفاده کنند. پیشنهاد خوبی پیش‌رویمان می‌گذارد: «در این صورت می‌توان استفاده از تلفن همراه را به ساعت خاصی محدود کرد. مادر می‌تواند خودش را مقید کند که تنها در یک محدودۀ زمانی خاص در شبکه‌های اجتماعی حضور داشته باشد. ضمن اینکه باید اشاره کرد استفاده از تلفن همراه نه تنها برای مادران، بلکه برای فرزندان آن‌ها نیز آسیب‌رسان است و کودکان نباید بیش‌تر از دو ساعت از این دست وسایل استفاده کنند. چرا که رشد مغزی که از دوران جنینی آغاز می‌شود، در دوران نوزادی و کودکی نیز ادامه پیدا می‌کند. دو سال اول زندگی کودک، برای او بسیار مهم و حساس است، چون رشد مغزی وی همچنان ادامه دارد و سیستم عصبی او همچنان در حال تکامل است. بنابراین، در این دوران حساس رشد، بهتر است کودکان زیاد در معرض این امواج نباشند تا رشد آن‌ها مختل نشود.»
از او می‌خواهیم از منظر روانشناختی به قضیه نگاه کند و دقیق‌تر برایمان بگوید استفادۀ بیش از حد از تلفن همراه، چه آثار مخربی بر وضعیت روانی مادر و جنین و رابطۀ آن دو می‌گذارد. می‌گوید: «مادران باید بدانند که ارتباط آن‌ها با کودکشان از لحظۀ تولد وی آغاز نمی‌شود، بلکه از هفتۀ هجدهم بارداری، دستگاه شنوایی جنین کامل می‌شود و از این زمان به بعد، وی قادر است تمام صداهای اطراف را بشنود، از مکالمات والدین خود مطلع شود و صدای آن دو را از دیگر صداهای محیط تمیز دهد. همچنین، عواطف و حالات روانی مادر نیز برای جنین کاملاً قابل تشخیص است. از همین دوران، مادر می‌تواند با جنین ارتباط برقرار کند، مثلاً با او صحبت کند و برایش کتاب یا شعر بخواند. اوضاع برای پدر هم همین‌طور است و با توجه به این که جنین صدای او را شناسایی کرده است، می‌تواند با حرف زدن با او ارتباط برقرار کند. حال هرچه مادر از مدت و کیفیت این رابطۀ پیش از تولد بکاهد و وقت خود را با تلفن همراهش سپری کند، این اتفاق قطعاً بر رشد عاطفی جنین و حتی بر روی رشد ذهنی-روانی او اثرگذار خواهد بود. علاوه بر این، باید اشاره کرد که یکی از وظایف اساسی مادران در قبال کودکشان، علاوه بر محبت کردن، گفتگو و صحبت کردن با اوست. چرا که در دوران بارداری، صدای مادر و گفتگوی وی با جنین، مغز جنین را برای رشد بیشتر تحریک می‌کند. پس از تولد نیز، این امر منجر به زودتر زبان باز کردن و سخن گفتن کودک می‌شود. نیاز به محبت و توجه در دوران بارداری در جنین بسیار بالاست و به رشد عاطفی و سلامت روانی وی کمک می‌کند.»
حین گفتگوی کوتاه با این روانشناس می‌فهمیم که عمق فاجعه بسیار بیشتر از آن چیزی است که پیش از این احساس می‌کردیم. علاوه بر تمام مضرات علمی ذکرشده، توجه‌مان به نکتۀ دیگری جلب می‌شود. مادری که به استفاده از تلفن همراه خود اعتیاد پیدا کرده است و نمی‌تواند ساعتی را بدون در دست داشتن گوشی‌اش سپری کند، علاوه بر این که خود و فرزندش را در معرض دائمی این امواج مخرب قرار می‌دهد، به سرعت به وادی کلافگی، سستی و بی‌حوصلگی وارد می‌شود، چرا که رفته‌رفته احساس مفید بودن و مثمرثمر بودن در زندگی او کاهش پیدا می‌کند و زمانی به خود می‌آید و می‌بیند بی‌آن‌که فعالیت مفید و سازنده‌ای در طول روز داشته باشد، ساعت‌ها از عمر خود را غافلانه، مشغول استفاده و بازی با گوشی خود بوده است. این در حالی است که بنا بر آموزه‌های دینی ما و احادیث رسیده از ائمه، دوران بارداری در شکل‌گیری خلق و خو و روحیات جنین بسیار اثرگذار و بهترین فرصت برای مادر است تا با تزکیۀ نفس و آمادگی برای به عهده گرفتن وظایف مادری، فرزند سالم و خوش‌خلقی را تربیت کند. جدای از منظر دینی، تحقیقات علمی نیز این نکته را ثابت می‌کنند که خلق و خو و شرایط روحی مادر در دوران بارداری، بر اخلاق کودک بسیار مؤثر است و بهتر است مادر در این دوران، با مطالعه، پیاده‌روی، گوش دادن به موسیقی‌های طبیعت و صداهای آرامش‌بخشی همچون صدای دریا و باران، در حفظ سلامت روان خود و کودکش بکوشد. اما آن‌چه در عمل شاهدش هستیم، مادران بارداری هستند که بی‌توجه به تمام عواقب ذکرشده، نمی‌توانند از تلگرام و واتس‌آپ و اینستاگرامشان دل بکنند، از رد و بدل کردن پیام‌های غیرضروری و بی‌محتوا پرهیز کنند و وقتشان را با توجه بیشتری به جنینی که در دل دارند، بگذرانند. این جاست که سری به تأسف تکان می‌دهیم و آرزو می‌کنیم کاش اولین ایثار مادرانۀ این زنان، چشم‌پوشیدن از گوشی‌های تلفن همراهشان باشد؛ به خاطر فرزند بی‌گناهی که گریزی از این امواج مخرب ندارد، مگر به مدد مادرش.

این مطلب در زمستان ۱۳۹۶ به سفارش موسسۀ مطبوعه تهیه و منتشر شد.