احمد تقدم | درحالی‌که فناوری تلفن همراه یک فناوری جدید و متاخر محسوب می‌شود، اما سیر پیشرفت آن بسیار سریع بوده و به تدریج سایه این فناوری بر سر تمام شئون زندگی انسانی قرار گرفته است. آنچه این فناوری را منحصر بفرد کرده، چندبعدی بودن آن است، به شکلی که از شکل اولیه ارتباطات – به شکل صوت – به تبادل اطلاعات در تمام سطوح رسیده و مکمل‌های فراوانی برای افزایش کارایی و تاثیر آن بر زندگی افراد افزوده شد.
در عمر محدود این وسیله نوین تغییرات شگرفی اتفاق افتاده‌اند. در فاصله هر چند سال نسل‌های جدیدی ظهور کردند و شرکت‌ها و برندهایی که در مدتی کوتاه به غول‌های تلفن همراه تبدیل شدند، در نسل‌های جدیدتر از صحنه جامانده و از بین رفتند. در همین زمان اصول برنامه‌نویسی و سیستم‌های عامل دچار تغییرات شگرفی شدند و هزاران شرکت سازنده نرم‌افزار شکل گرفته یا نابود شدند. حالا در پایان این تحولات، کار به جایی رسیده که یک تلفن همراه (mobile phone) به همه چیز شباهت دارد جز یک تلفن! به همین نسبت با ورود چنین وسیله چندمنظوره‌ای، مسائل بسیاری همراه آن وارد زندگی فردی و اجتماعی افراد شدند که هر کدام پیامدهای خاص خود را در زمینه اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و… به دنبال داشتند. در این مجال بنا داریم تا در ابتدا با ارائه گزارشی به پدیده «مدگرایی و مصرف‌گرایی در تلفن همراه» پرداخته و در ادامه به «آسیب‌های ابزارهای هوشمند» اشاره کنیم و آن‌ها را مورد کنکاش قرار دهیم.
***
به پاساژ که نزدیک می‌شوی، حس می‌کنی به مرکز زمین نزدیک می‌شوی! اینجا سرچشمه و منبع همه گوشی‌هایی است که در همه‌جا، از تاکسی و مترو گرفته تا سینما و محل کارت می‌بینی. اینجا همه چیز به صفحه‌های سابقا کوچک و نسبتا بزرگ فعلی تلفن‌های همراه ختم می‌شود؛ اینجا حرف فقط حرف دوربین‌ها، پردازنده‌ها، حافظه‌های داخلی و خارجی، نرم‌افزارها و… و در نهایت پول توی جیب خریدار است. شاید باورش چندان آسان نباشد اما در چنین شرایطی سلیقه و قدرت انتخاب هم کاهش یافته است، زیرا اکثریت مطلق درصد فروش در اختیار چند شرکت معدود و مدل‌های آن‌هاست.
عطشی که هیچگاه از بین نمی‌رود
قانون صادق درباره وسایل تکنولوژیک این است که با ارتقای فناوری یا ظهور فناوری‌های جدید، فناوری‌های قدیمی از دور خارج شده و غیرکاربردی‌تر می‌شوند. در نتیجه هنگامی که کسی می‌خواهد وسیله‌ای مانند لپ‌تاپ یا قطعات کامپیوتر شخصی را انتخاب کند، به استفاده از آن‌ها در یک بازه زمانی طولانی فکر می‌کند. نیما 24 ساله با طرح همین استدلال خرید یک گوشی گران‌قیمت حدود 2 میلیون و پانصد هزار تومانی را منطقی دانسته و توضیح می‌دهد: «وقتی خواستم گوشی بخرم، ابتدا حداکثر بودجه خرید خودم را مشخص کردم، و بعد تصمیم گرفتم بهترین و قدرتمندترین مورد را انتخاب کنم تا برای چندسال نیازی به خرید گوشی نداشته باشم». اما آن سوی زمین «مگان استیلی» نویسنده دوستدار محیط زیست از کانادا، عرضه مدل‌های جدید با فناوری‌های نوین را یک طرح نسبتا پوچ دانسته و معتقد است: «این شرکت‌های سازنده هستند که همیشه مدل‌های جدید تولید کرده و این حس را در مصرف‌کننده ایجاد می‌کنند که اکنون باید بهترین و جدیدترین مدل را داشته باشد، درحالی‌که تفاوت‌ها به ندرت تعیین کننده هستند و فناوری‌های پیشین هم به خوبی کار می‌کنند». او از خوانندگانش می‌پرسد: «من اصلا مخالف استفاده از تلفن‌های همراه هوشمند نیستم، اما چیزی که من نمی‌فهمم نیاز به جدیدترین تکنولوژی‌ست. من نمی‌فهمم چرا باید به محض آمدن یه مدل جدیدتر آن را داشته باشم!» اگر فرضیه مگان درست باشد، چنین به نظر می‌رسد که مدل‌های جدید بیشتر از آن‌که از نظر تکنولوژیکی نسبت به مدل‌های گذشته برتری داشته باشند، باعث افزایش فروش می‌شوند. بدین ترتیب عطش «تکنولوژی برتر» هیچگاه از بین نمی‌رود.
قالب‌های برندپسند
«ما به عنوان یک جامعه در حال تعریف شدن از طریق گوشی همراه، رایانه و ابزارهایی هستیم که آن‌ها را می‌خریم. شاید در گذشته ماشین یا محله زندگی شما نماد شخصیت شما محسوب می‌شد اما امروزه یک بازاریاب شما را از تلفن همراهتان خواهد شناخت!» این بخشی از صحبت‌های ماری گینتا از سیدنی استرالیاست. او که سابقه طراحی آگهی‌های تبلیغاتی دارد معتقد است که اکنون این برندها هستند که بخش‌های بازار را تعریف می‌کنند و مصرف‌کنندگان تولیدات آن‌ها را بیشتر بر اساس درکی که از برند دارند می‌خرند، تا آنچه واقعا بدان نیاز دارند.
آنچه که گینتا مطرح کرد، پاسخ سوال مهمی را درباره جامعه ما می‌دهد: «چرا تلفن‌های همراه تقلبی بازار موفقی را (نه فقط در ایران بلکه در بسیاری مناطق دیگر) کسب کرده‌اند؟!» پاسخ این سوال را می‌توان در اهمیت برند برای جامعه و ارزش اقتصادی آن دانست. هنگامی‌که یک شرکت معروف، یک تلفن همراه جدید تولید می‌کند، بسیاری برای ارتقای (مجازی) شخصیت خود یا اثبات برتری و… تلاش می‌کنند با یک نشان معروف و معتبر شناخته شوند. در همین حال اگر امکان تهیه مبلغ مورد نیاز (قطعا شرکت سازنده اعتبار برند خود را در قیمت نهایی لحاظ می‌کند) برای وی فراهم نباشد، چه چیز بهتر از یک گوشی تقلبی با همان برند -که می‌تواند همان کارکرد را به بهایی بسیار کمتر انجام دهد- می‌تواند به کمک او بیاید؟!
چه کسی بیشتر سود می‌کند؟
با موارد مطرح شده در بالا، پاسخ این سوال چندان سخت نیست. ابزاری که عمرش به سختی به دو دهه می‌رسد اکنون دنیا را به تسخیر خود درآورده و همه چیز را تحت‌الشعاع قرار داده است. بر همین اساس می‌توان شرکت‌های فروش ابزارهای همراه را برندگان واقعی این فناوری دانست که با تبلیغات پر آب و رنگشان توانسته‌اند کالاهای گران خود را به اکثر مردم دنیا بفروشند و عطش آن‌ها را هر روز بالا و بالاتر ببرند. اگر گمان می‌کنید که این تب و تاب مدل‌های جدید گوشی‌ها بیشتر به مردم جهان سوم تعلق دارد در اشتباه هستید. آمارها نشان می‌دهد که تعداد خریدهای ابزارهای همراه (تلفن همراه، تبلت و لپ‌تاپ) در آمریکا از رقم 36 میلیون مورد در سال 2010 به 111 میلیون مورد در سال 2015 رسیده است! این درحالی‌ست که جمعیت آمریکا در سال 2015، 318 میلیون نفر برآورد شده است، یعنی از هر 3 آمریکایی، یک نفر در سال 2015 ابزار همراه جدیدی را خریداری کرده و در نسبت بسیار بالایی، یک ابزار همراه دیگر را از رده خارج کرده است.
عصر همراهان و تغییرات
با ورود تلفن همراه، پیشرفت فناوری و عرضه نسل‌های بعدی آن نوع زندگی افراد جامعه دچار تغییر و تحول شگرفی شده است. شاید آنچه موجب نگرانی بیشتر جامعه‌شناسان از این تحولات است، سرعت بالای آن‌ها و عدم توانایی الگوهای جامعه بر اثرگذاری بر این تغییرات است. با رشد فزاینده ارتباطات مجازی و کاهش روابط حقیقی، بحران‌های بسیاری ایجاد شده‌اند که تنها بخش کوچکی از آن‌ها هم‌اکنون قابل مشاهده است و به ندرت خوش‌بینی‌هایی از آینده آن‌ها وجود دارد.
تغییر در شیوه زندگی به شکلی که تحرک را کاهش داده و حالت بدن را به شکل نامطلوبی قرار می‌دهد تنها یکی از این موارد است. شیوه نادرست گرفتن گوشی یک پدیده بسیار شایع است که می‌تواند فشار به مهره‌های گردن را تا 5 برابر افزایش دهد. بدیهی‌ست که با زمان کوتاهی که از ورود تلفن‌های هوشمند می‌گذرد و طولانی بودن فرآیند تغییرات شکلی در بدن، شاید یک نسل طول بکشد تا همگان متوجه شوند استفاده نادرست از تلفن‌های هوشمند چه عوارضی بر بدن باقی می‌گذارد، روزگاری که حتما دیر خواهد بود.
موضوع دیگر اثرات استفاده از ارتباطات نوین به خصوص تلفن‌های همراه هوشمند در زندگی اجتماعی است. کاهش روابط از حقیقی به مجازی و کم‌عمق‌تر شدن معنای «آشنایی و دوستی» یکی از مهم‌ترین آسیب‌های این ارتباطات است. آمارهای موسسه فلاری درباره نحوه استفاده از تلفن همراه و مقایسه آن‌ها در سال‌های 2013 و 2014 نشان می‌دهد که تنها در یکسال میزان استفاده از ابزارهای همراه در رابطه با «سبک زندگی و خرید کردن» 174 درصد افزایش یافته است. پیام‌رسانی اجتماعی نیز در همین بازه 103 درصد افزایش را نشان می‌دهد. استفاده از برنامه‌ها 121، در سفر 89 و برای بازی نیز 30 درصد بیشتر شده است. در پژوهشی دیگر از همین موسسه درباره ساعات خرید برنامه‌ها -برای استفاده در تلفن‌های هوشمند- نیز خرید در ساعات کاری بیشتر بوده، و در ساعات 9 صبح تا 6 عصر (اوج حجم کاری) نیز این ارتباط اکثرا از محل کار صورت می‌گرفته است. پس می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که این ابزارهای همراه، همراه مناسبی برای محیط‌های کاری نیستند.
اما جنبه دیگر این ابزارهای نوین، تاثیر آن‌ها بر روابط خانوادگی‌ست. پژوهشی که توسط مرکز پزشکی بوستون صورت گرفته نشان می‌دهد که 54 درصد از کودکان اعتقاد دارند که والدین آن‌ها «بیش از حد» ابزارهای هوشمند خود را چک می‌کنند و 32 درصد نیز می‌گویند که وقتی توجه والدینشان به تلفن همراه جلب می‌شود، حس «مهم نبودن» به آنان دست می‌دهد. دیگر آسیب مهم اجتماعی را می‌توان گرایش افراد به فردگرایی دانست که موجب کوچک‌تر شدن دایره روابط اجتماعی در محیط‌های اجتماعی و به خصوص خانواده می‌شود.
با این حال نمی‌توان (و نباید) در برابر چنین پدیده‌هایی که دارای اثرات مثبت و منفی هستند و فناوری‌های روز دنیا ایستادگی نمود و خلاف جهت جریان شنا کرد. بهترین کار آگاهی‌بخشی به جامعه برای افزایش استفاده بهینه و کاهش آسیب‌های آن است و مهم‌ترین بخشی که از این ابزارها تاثیر می‌پذیرد –همانطور که در قسمت قبلی مطرح شد- سبک زندگی جامعه است. در پایان به چند توصیه کوتاه ولی مفید دکتر رادسکی که برای والدین و سبک زندگی آن‌ها مفید بوده و باعث کاهش آسیب‌های این ابزارهای نوین می‌شوند اشاره می‌کنیم: «جداول زمانی را برای استفاده نکردن از تلفن‌های هوشمند در برنامه‌های روزانه خود قرار دهید، قبل از استفاده از یک ابزار هوشمند کمی تعلل کرده و نسبت به موقعیت خود بیندیشید؛ چرا که ممکن است استفاده از آن ضروری نباشد، تلاش کنید برخی امور خود (مانند چک کردن ایمیل) را هنگامی که کودکان در خانه نیستند صورت دهید و دست آخر اینکه با دستانی خالی (از تلفن همراه) به منزل وارد شوید!»
این مطلب در زمستان ۱۳۹۶ به سفارش موسسۀ مطبوعه تهیه و منتشر شد.
