احمد تقدم: دوران بلوغ از مهم‌ترین دوره‌ها در زندگی افراد است که پیامدهای آن می‌توانند تا سال‌های زیاد و حتی آخر عمر همراه فرد باشند و زندگی او را شکل دهند. در این دوره است که اساس و پی شخصیت افراد قالب گرفته و بنایی از تیپ اجتماعی و افکار ساخته می‌شود که به ندرت ویران شده و دوباره ساخته می‌شوند. به همین دلیل است که روانشناسان بر چگونگی برخورد با نوجوانان در دورۀ بلوغ تاکید زیادی دارند و مباحث زیادی در این‌باره صورت گرفته است. اما…
اما دستۀ دیگری در جامعه هستند که به دلیل شرایط خاص اجتماعی و محیط پیرامونی خود، از نظر اجتماعی بالغ نشده و موفق به گذر از این مرحله نمی‌شوند. در نتیجه رشد افکار و تغییر نقش‌های اجتماعی صورت نمی‌گیرد و مسئولیت‌هایی که باید پس از بلوغ بر عهده داشته‌باشند، رها می‌شوند. شرایط اجتماعی موجود در جوامع و بررسی‌ها نشان می‌دهند درصد نوجوانانی که موفق به گذر از مرحله بلوغ فکری نمی‌شوند، روز به روز در حال افزایش است و از آن مهم‌تر این پدیده در کشورهای در حال توسعه (مانند کشور خودمان) سرعت بیشتری دارد. در این مقاله قصد داریم به زوایای عدم بلوغ فکری و اجتماعی در نوجوانان و آسیب‌های آن بپردازیم و در نهایت راهکارهایی برای جلوگیری از بروز آن بیان کنیم.
نشانه‌های عدم بلوغ فکری
مهم‌ترین نشانه این مسئله در اولویت‌ها، دغدغه‌ها و اندیشه‌های فرد متجلی می‌شود. افرادی که دچار بلوغ فکری نمی‌شوند معمولا توانایی مستقل شدن را ندارند و به دیگران وابستگی پیدا می‌کنند. عدم ثبات در رفتار، از دیگر نشانه‌های این مسئله است. عدم بلوغ فکری، در رفتارهای اجتماعی نمود عینی می‌یابد، جایی‌که فرد، فاقد مهارت‌های اجتماعی باقی می‌ماند، تعهد را نپذیرفته، از پذیرش مسئولیت ترسیده و شانه خالی می‌کند. روانشناسان دلیل این رفتارها را ترس از شکست می‌دانند، چرا که فرد تحمل شکست ندارد و در برابر هر شکست کوچکی دچار افسردگی می‌شود. از همین رو و برای فرار از بر عهده گرفتن مسئولیت‌ها و رو به رو شدن با واقعیت، زندگی در دنیای مجازی که مسئولیتی در آن وجود ندارد را ترجیح می‌دهد.
ریشههای عدم بلوغ فکری
عصر اطلاعات و تکنولوژی به همراه مزایای بسیاری که برای زندگی بشر به همراه دارد، منجر به بروز آفاتی به خصوص در نحوه زندگی افراد شده‌است. روابط اجتماعی حقیقی، محدودتر و روابط مجازی، به شدت توسعه یافته‌اند. روی هم رفته جهت‌گیری‌های تکنولوژیک و اقتصادی منجر به بروز عصری نوین در زندگی اجتماعی افراد شده‌اند که آن را می‌توان “عصر سرگرمی” نامید.
کافی‌ست نگاهی به اطراف خود بیاندازید تا آثار سرگرمی و دنیای مجازی آن را در همه جا مشاهده کنید: شبکه‌های تلویزیونی و ماهواره‌ای، شبکه‌های اجتماعی مجازی، بازی‌های رایانه‌ای، فیلم‌ها و سریال‌های پرشمار داخلی و خارجی، ورزش‌های پرطرفداری مانند فوتبال و… . وجه مشترک تمام این موارد -که با توجه به رعایت قانون حق مولف (کپی رایت) در کشور ما با نازل‌ترین قیمت در دسترس هستند- را می‌توان در سرگرم‌کننده‌بودن و تخدیر فکری دانست، به طوری که اگر در گذشته سیگار کشیدن بهانۀ برخی برای فرار از مشکلات روزمره و فکر نکردن به آن‌ها بود، سرگرمی‌های نوین چنین امکانی را به شیوه‌ای بسیار اعتیادآورتر فراهم کرده‌اند.
تحقیقات صورت گرفته در کانادا از نقش مهم بازی‌های رایانه‌ای و به‌خصوص بازی‌های خشونت‌آمیز در عدم بلوغ خبر می‌دهند. بسیاری از جامعه‌شناسان معتقدند شاید بتوان مهم‌ترین و تاثیرگذارترین مسئله در زندگی نوجوانان را بازی‌های رایانه‌ای دانست. بازی‌های رایانه‌ای در دو دهه اخیر با سرعت بسیار زیادی پیشرفت کرده و به صنعتی پرخرج که تنه به تنه هالیوود می‌زند مبدل شده‌اند. از سوی دیگر آن‌ها در کشور ما با کمترین قیمت در دسترس قرار می‌گیرند، به طوری که در این یک مورد توانایی مالی یک نوجوان ایرانی برای تهیه بهترین بازی‌های رایانه‌ای به مراتب بیش از یک نوجوان غربی است. مسئلۀ دیگر که موجب افزایش آفات این سرگرمی در کشور ما می‌شود، عدم رعایت جامعۀ هدف در هر بازی رایانه‌ای است، یعنی اگر در کشورهای غربی بازی‌های رایانه‌ای بر اساس سن مخاطبان و اثرگذاری بر آن‌ها دسته‌بندی می‌شوند، چنین چیزی در کشور ما رخ نمی‌دهد.
مردان و زنان کوچک
طبق آماری که شرکت معتبر اینتل منتشر کرده است، تخمین زده می‌شود که حدود یک میلیارد و 700 میلیون نفر بازی‌کننده کامپیوتر (PC) در زمین وجود داشته‌باشند که 711 میلیون نفر از آن‌ها خود را بازی‌کننده‌های فعال می‌دانند؛ یعنی ماهانه حداقل یک بازی رایانه‌ای خریداری می‌کنند. از طرف دیگر، در آمریکا متوسط سن بازی‌کنندگان بازی‌های رایانه‌ای 35 سال است که 48 درصد آن را زنان تشکیل می‌دهند. این آمار نشان می‌دهد نسل قدیمی که با بازی‌های رایانه‌ای رشد کرده، توانایی کنار گذاشتن آن را ندارد و همچنان به آن گرایش دارد. با توجه به گرایش 74 درصدی به بازی‌های کامپیوتری در کودکان، می‌توان پیش‌بینی کرد تعداد زیادی از آن‌ها تا سنین بالا به آن گرایش خواهند داشت و چه بسا تا وقتی با شرایط غیرقابل اجتنابی رو به رو نشوند، از لحاظ ذهنی بالغ نشده و توانایی ترک آن را نداشته باشند. در نتیجه آنچه گفته شد، بلوغ و رشد فکری که نیازمند تعامل با جامعه و مناسبات حقیقی‌ست، باز هم در تنگنا قرار می‌گیرد؛ و مردان و زنانی یک جامعه را شکل داده و به سمت قبول مسئولیت‌ها حرکت می‌کنند که هنوز از لحاظ فکری، تجربی و اجتماعی “بزرگ” نشده‌اند.
آیندۀ مبهم
با پناه آوردن نوجوانان به دنیای مجازی و دورتر شدن هر چه بیشتر آن‌ها از دنیای واقعی، پذیرش واقعیات زندگی و جامعه سخت و سخت‌تر می‌شود. از طرف دیگر نگاهی به وضعیت دانشگاه‌های کشور ما و سیل بیکاران فارغ‌التحصیل نشان می‌دهد که دانشگاه نیز محیطی برای گذر از دنیای مجازی به جامعۀ واقعی نیست و دیدگاه دانشجویان پیش از تحصیل و هنگام آن با بعد از فارغ‌التحصیلی بسیار متفاوت است (حس انتخاب خطا در مسیر طی شده). حتی بسیاری از افرادی که از دانشگاه فارغ‌التحصیل شده و دیدگاهشان نسبت به واقعیات و نیازهای جامعه تغییر نمی‌کند نیز انتخاب رشته تحصیلی خود در دانشگاه را اشتباه دانسته و حسرتِ انتخابی بهتر و واقعی‌تر را مطرح می‌کنند. در نتیجه ما با جوانانی روبرو هستیم که تا دانشگاه در محیط مجازی غرق بوده و در دانشگاه نیز تصور درستی از آنچه پس از آن در انتظار آن‌هاست ندارند. پس چندین سال طول می‌کشد تا خود را با واقعیات جامعه تطبیق دهند، و در دوره شناخت جامعۀ حقیقی، اشتباهات بعضا مهمی را از روی بی‌تجربگی یا عدم بلوغ فکری صورت می‌دهند. حال آنکه ممکن است وضعیت بدتری نیز به وجود بیاید و آن عدم بلوغ فکری و تصحیح شناخت از جامعه در فرد است که آسیب‌های آن را در بالا شرح دادیم.
راهکارها
محیط بیشترین تاثیر را روی چگونگی بلوغ به خصوص از نقطه‌نظر اجتماعی دارد. هر چقدر که نوجوان در مرحلۀ بلوغ از واقعیات و مناسبات حاکم در اجتماع درک بیشتری داشته‌باشد، تکامل فکری وی بهتر و دقیق‌تر خواهد بود و منجر به بروز اشتباهات کمتری در آینده فرد می‌شود. در همین زمینه لازم است که شرایطی برای نوجوان ایجاد کرد تا از غرق شدن او در دنیای مجازی جلوگیری کرد. از سوی دیگر، آشنا کردن حقایق مالی و اجتماعی جامعه، نیازمند انتقال تجربیات از افراد مسن‌تر و باتجربه‌تر است و این کار تنها به شرطی موفق خواهد بود که به شکلی گیرا و جذاب به مخاطب نوجوان عرضه شود. نکتۀ دیگر ضرورت مقابله با پدیده‌های سرگرم‌ساز است: باید ترتیبی اندیشید که این موارد برای نوجوان شکل اعتیادآوری به خود نگیرند تا مقابله با اثرات منفی آن‌ها آسان‌تر بوده و هزینۀ کمتری داشته باشد.
این مطلب، در زمستان ۱۳۹۴، به سفارش موسسۀ مطبوعه به رشتۀ تحریر درآمده است.
