هستی دفتری: هر روز که ما در شهر از وضعیت حمل و نقل، ترافیک، آلودگی هوا، آلودگی صوتی و … گله مند به مقصد می رسیم، عده ای از همشهری های ما هستند که حتی با هزار مشکل هم به مقصد نمی رسند! چرا؟ چون وسیله حمل و نقلی مناسب شرایط آنان وجود ندارد. این دسته از همشهری ها، معلولین هستند، چه معلولین جنگی و چه غیر از آن. اینان در راه باز می مانند و اراده شان برای خروج از خانه باید بسیار بیشتر از نگرانی تاب آوردن ترافیک و هدر رفتن وقت و هزینه باشد. اینان هم مثل من و شما نیاز به رسیدن دارند. آیا از وضعیت حمل و نقل این دوستان خبر دارید؟!
برای یافتن جواب هایی در خصوص وضعیت حمل و نقل معلولین با جناب آقای دکتر علی همت محمود نژاد، مدیر عامل انجمن دفاع از حقوق معلولین ایران، و عضو هیئت مدیره سازمان جهانی معلولان، مصاحبه کوتاهی داشتیم:
*آقای دکتر در ایران حدودا چه تعداد افراد معلول داریم؟
در کشور ما بیش از 3 میلیون نفر معلول وجود دارد، بر اساس پرونده های موجود در سازمان بهزیستی، یک میلیون و چهارصد هزار نفر از اینان خود را به بهزیستی معرفی کرده اند و تشکیل پرونده داده اند و از یکی از خدمات بهزیستی استفاده می کنند، سازمان آمار ایران در سرشماری های خود تعداد معلولان را یک میلیون دویست هزار نفر برآورد کرده است که البته این اطلاعات از نظر ما فاقد اعتبار است، به این دلیل که فقط پرونده های موجود در بهزیستی بیش از این است، اما بر اساس اطلاعات سازمان های W.H.O، سازمان بهداشت جهانی، 3 تا 7 درصد جمعیت هر کشوری معلول هستند. این آمار مربوط به معلولین جدا از معلولین جنگ است، این فقط تعداد معلولین غیر جنگی هستند و جانباز نیستند.
*می خواهم در مورد وضعیت حمل و نقل معلولان سوال کنم، امکانات حمل و نقل این افراد چگونه است؟ در سطح شهر یا سفرهای بین شهری.
در قانون جامع حمایت از حقوق معلولان که در تاریخ 16/2/83 به تصویب مجلس شورای اسلامی ایران رسید و رییس جمهور وقت آن را ابلاغ کرد، در ماده 2، صراحتا گفته شده که اماکن، معابر و وسایل نقلیه باید به گونه ای طراحی شود که معلولین بتوانند از آن ها استفاده کنند. ولی متاسفانه این اتفاق نیفتاده است. همین الان که من با شما صحبت می کنم، فردا اردوی تفریحی فرهنگی معلولان به شیراز برگزار خواهد شد از طرف انجمن حمایت از حقوق معلولان، که به مناسبت بزرگداشت حافظ این برنامه را داریم، اما ما ماشینی نداریم که فرد معلول بتواند از آن به عنوان وسیله ایاب و ذهاب استفاده کند، یعنی ماشینی برای رفت و آمد بین شهری یک فرد معلول طراحی نشده که با ویلچر بتواند از آن استفاده کند، حالا چه جانباز باشد چه معلول طبیعی. می دانید که وقتی بحث «دسترسی» به امکانات حمل و نقل مطرح است، دیگر جانباز و معلول فرقی ندارد، همه کسانی که از نظر فیزیکی یک ناتوانی دارند نیاز دارند که شرایط مناسب دسترسی برایشان فراهم شود، اما متاسفانه این شرایط برای این عزیزان در کشور ما محقق نیست. مثلا قطار تهران-مشهد را در نظر بگیرید، هیچ قطاری نیست که یک معلول یا جانباز بتواند از آن استفاده کند، مگر قطار سبز که آن هم کاملا مناسب ویلچر نیست، ضمن اینکه هزینه قطار سبز خیلی گران است. شما می دانید که معلولین عمدتا از اقشار آسیب پذیر و در گروه ضعیف از نظر اقتصادی هستند و نمی توانند از قطارهای سبز استفاده کنند، در حالی که فقط قطار سبز برای آنان تا حدی قابل استفاده هست.
*وضعیت حمل و نقل بین شهری چگونه است؟ این وضعیت و رسیدگی به این مسئله به عهده کدام سازمان هاست؟
مورد حمل و نقل بین شهری که به عهده وزارت راه است، درون شهری هم به عهده اداره ی شهرداری های وزارت کشور و شورای شهر است. اینطور نیست که ما مقصر را نشناسیم، ما مقصران را می شناسیم اما زورمان به آن ها نمی رسد. مثلا وزارت راه، وقتی که یک ماشین وضعیتش نامناسب باشد و منجر به اختلالی بشود پیگیر می شود، اخبار 20:30 آن را پخش می کند، خبرنگاران می آیند و گزارش تهیه می کنند، اما هیچکس نمی آید گزارشی تهیه کند که چرا اتوبوس هایمان جایگاه ویژه معلولین ندارند، حتی در اتوبوس های خطوط شهری تهران، صندلی هایی هست برای معلولین، جایگاه ویژه معلولین، اما ساز و کارهای لازم برای رسیدن معلول به آن جایگاه طراحی نشده است. یعنی ایستگاه به گونه ای نیست که معلول از طریق آن بتواند وارد اتوبوس شود. از آن گذشته معلول اگر هم به صندلی برسد شما باید بیایید ببینید و عکس بگیرید که آدم های دیگر روی صندلی نشسته اند، خودشان را حتی به خواب می زنند و حاضر نیستند بلند شوند تا فرد معلول بتواند در جای او بنشیند، این یعنی هنوز فرهنگ سازی نشده است، فرهنگش موجود نیست. مثلا در مکانی مثل مترو، فرد معلول چگونه می تواند از مترو استفاده کند؟ مترو مشهد یا تهران را در نظر بگیرید، وقتی که گیت از عرض ویلچر کوچکتر است، در حالی که سالیان سال از افتتاح مترو تهران می گذرد هنوز در مترو تهران آسانسورها برای جا به جایی معلولان راه اندازی نشده اند. چه کسی باید پاسخگو باشد؟ شهرداری؟ وزارت کشور؟ مترو؟ بالاخره قانون هم هست. ما از نظر نرم افزاری در کشور برای همسان سازی خیابان ها و دسترسی معلولان، چیزی در قانون کم نداریم. آنچه که کم است عمل کردن به قانون است. در هیچ یک از شهر های ایران، به جز تهران، حتی یک خودروی مناسب سازی شده برای استفاده معلولان وجود ندارد. وقتی که یک فرد در دنیای امروز از دسترسی به وسایل حمل و نقل محروم باشد، یعنی امکان حضور در جاهای مختلف را ندارد. فرد معلول ما نمی تواند سفر برود، نمی تواند حتی در سطح شهر به طور دائم سفر کند، یعنی معلول هیچ کار دیگری نمی تواند انجام دهد و به همین میزان امکان موفقیت خود را از دست می دهد، چون نمی تواند سر کلاس درس برود، پس نمی تواند دانش کسب کند، پس از قدرت و توان فرد کاسته می شود و در آینده اش تاثیر می گذارد، این فرد آینده روشنی نخواهد داشت. پس یقین بدارید سیستم حمل و نقل ما نامناسب است و این مساوی است با ناکامی معلولان در زندگی و عدم موفقیت آن ها. حتی اگر من بتوانم درس بخوانم، اگر من استاد دانشگاه بشوم، آیا من باید بتوانم هر روز برای تدریس به دانشگاه بروم یا نه؟ وقتی که مثلاً اتوبوس برای من نیست.
*وضعیت تاکسی ها چگونه است؟
تاکسی ها گازسوز شده اند. پشت صندوق مخزن گاز هست، و وقتی صندوق پر می شود دیگر جایی برای ویلچر معلولین وجود ندارد. پس فرد معلول مجبور است به جای گذاشتن ویلچر در صندوق عقب، ویلچر را در صندلی عقب بگذارد که جای چند نفر را می گیرد. بنابراین اگر من معلول بخواهم از میدان امام حسین به میدان آزادی بروم، اگر کرایه یک نفر 2500 تومان باشد، من به عنوان یک فرد معلول باید کرایه کل افراد را بدهم. یعنی چهار برابر افراد عادی.
*در مورد نابینایان هم وضعیت به همین شکل است؟
بله هیچ فرقی ندارد، نابینایان هم جز معلولین هستند، و شرایط از نظر نامساعد بودن برای آنان هم همین است. از علائم و ساخت شهری گرفته تا امکانات دیگر.
*بودجه یا تسهیلات خاصی برای این امر وجود ندارد؟
تا آنجا که من می دانم خیر، بودجه ای برای هزینه ایاب و ذهاب معلولان وجود ندارد. فقط شهرداری تهران اقدامی انجام داده است که آن هم این است که پنجاه دستگاه ماشین ون برای جابه جایی معلولان و جانبازان در سطح شهر تهران گذاشته که هر ماشین در هر مسیر فقط 2 نفر مسافر را می تواند جا به جا کند. این ون ها روزانه به چه تعدادی از معلولان در تهران می رسند؟ در تهران روزانه بیش از بیست هزار معلول نیاز به جا به جایی دارند. اگر می گویند که در تهران ما روزی 700 هزار نفر را جا به جا می کنیم طبق همان آمار سازمان بهداشت جهانی 21 هزار نفرشان معلول اند، این تعداد که نیاز دارند به دانشگاه بروند، یا به بیمارستان بروند، یا برای دیالیز بروند، یا حتی بخواهند بروند عروسی، یا تولد، چگونه باید خود را برسانند؟ یعنی یک معلول حق ندارد خود را به جشن تولد نوه اش برساند؟ آیا یک معلول حق ندارد به پارک برود؟ یا مثلا در فلان همایش شرکت کند؟ حتی اگر بخواهیم به علائم ترافیکی در سطح شهر تهران نگاه کنیم، نا به سامانی های بسیاری هست، پلاک هایی ویژه ی معلولین و ماشین آن ها طراحی شده که آرم ویلچر روی آن است. در سطح شهر هم تابلوهایی نصب است که جایگاه پارک ماشین معلولان را نشان می دهد. باورتان نمی شود، در مقابل دفتر من 3 تابلوی ویژه پارک معلولین است اما من تا به حال موفق نشده ام که ماشینم را در جای خودم پارک کنم. با اینکه ماشین من آرم ویژه معلولین دارد و آن ها ماشین های عادی اند. چون افراد عادی اصلا انگار این تابلو را نمی شناسند، یا اگر می شناسند اقدامات تنبیهی راهنمایی و رانندگی را ندیدند، چون وجود ندارد. راهور نمی تواند مانع از این قانون شکنی شود. یک زمانی ما به زور کمربند می بستیم و می گفتیم داریم خفه می شویم اما از بس راهور اقدامات تنبیهی انجام داد، الان اگر در لحظه اول کمربند را نبندیم انگار فرمان در دستمان جا نمی شود. آیا نمی توانند این اقدامات را برای معلولین هم انجام بدهند؟ آیا این برای راهور هزینه ای در بر دارد که بخواهد کسانی که خلاف قوانین عمل می کنند را جریمه کند؟ چه هزینه اضافی دارد؟ مشکل فقط این است که دیدگاه وجود ندارد. کسی به این قضیه توجه نمی کند. من امیدوارم که جناب سردار احمدی مقدم که زحمت کشیدند و پلاک خودرو معلولان را طراحی کردند و در مراسم افتتاحیه این پلاک به من تبریک گفتند و گفتند شما برنده هستید که موفق شدید پلاک ویژه معلولین را بگیرید، و به رییس وقت راهنمایی رانندگی گفتند معلولین را سر کار نگذارید با این پلاکی که به آن ها دادید، امیدوارم دستور بدهند به تمام پلیس راهنمایی و رانندگی کشور که احترام پلاک ویژه معلولین و جایگاه ویژه معلولین را نگه دارند.
*سیستم حمل و نقل هوایی چه وضعیتی دارد؟
در حمل و تقل هوایی شما هیچ امکاناتی در حد استانداردهای جهانی برای معلولان نمی بینید. من به همایش های جهانی زیادی می روم، به هر کشوری که می روم خدمات ویژه معلولین در حد عالی است. ولی ما در فرودگاه بین المللی امام خمینی، بدترین ویلچرها را داریم، انقدر سر و صدا دارد که من ترجیح می دهم پیاده شوم با پای خودم بروم اما سوار ویلچر نشوم. حالا در فرودگاه تهران من را با آسانسور به داخل هواپیما می برند، اما وقتی که مثلا به فرودگاه خرم آباد می رسم می گویند ما بالابر نداریم شما باید پیاده از پله ها پایین بیایید. و یا بر اساس قانون، بلیط هواپیما برای مسافران معلول باید نیم بها باشد، ولی وقتی برای خرید بلیط می رویم به ما می گویند سهمیه معلولین تمام شده است؛ در واقع چه تمام شده باشد چه نه، می گویند تمام شده است. همین موضوع باعث شده است میزان استفاده از خدمات حمل و نقل هوایی برای معلولین بسیار کم باشد.
*چندی پیش در یکی از خبرگزاری های معتبر خوانده بودم که بعضی از شرکت های هواپیمایی گفته اند معلولین نمی توانند از خدمات آن ها استفاده کنند، شما صحت این خبر را تایید می کنید؟
سال گذشته من از یک شرکت هواپیمایی در این رابطه شکایت کردم، این شرکت زیر بلیط خود نوشته بود: از سوار کردن معلولین معذوریم. به من گفتند ما امکاناتش را نداریم، من گفتم شما برای گرفتن مجوز باید گزینه های خاصی داشته باشید، کسی که به مرحله گرفتن مجوز و ارائه خدمات پرواز وارد می شود چگونه ممکن است امکاناتی برای معلولین نداشته باشد؟ چگونه با این وضعیت به شما مجوز داده اند؟ شما باید از هزاران فیلتر تخصصی بگذرید تا مجوز بگیرید، باید تمام امکانات برای مشتریان مختلف را داشته باشید. چرا معلولین جز افراد عادی جامعه حساب نمی شوند؟ آیا من شهروند این جامعه نیستم؟ آیا من به اندازه شما مالیات و پول آب و برق و گاز را نمی دهم؟ آیا به من یارانه بیشتری تعلق می گیرد؟ خیر. من به عنوان یک معلول با همان قیمتی میوه و گوشت و غذا را می خرم که دیگران می خرند، ولی من هزینه هایی برای درمانم دارم که دیگران ندارند. حتی سهمیه ی بنزین جزء موارد حمل و نقل است. چرا سهمیه بنزین معلولان که 120 لیتر در ماه بود قطع شد؟ منِ معلول 60 لیتر بنزین مثل همه می گیرم، در صورتی که ماشین معلول فقط ماشینش نیست، پای معلول است. من برای راه رفتنم نیاز به بنزین دارم، اما الان مثل کسانی بنزین می گیرم که می توانند به راحتی با هر وسیله نقلیه عمومی دیگری در شهر تردد کنند. مگر در هدفمندی یارانه ها، اگر سودی هست برای پر کردن چاله های کشور نیست؟ معلولین هم جزء همین چاله ها هستند. وقتی دولت ها برنامه های بلند مدتی را اجرا می کنند مثل هدفمندی یارانه ها، در اجرای این برنامه ها عده ای در جامعه آسیب خواهند دید. این عده قطعا باید بهشان سهمیه ای تعلق بگیرد، باید از محل این سودهای کلان مشکلشان رفع شود، یا به صورت نقدی یا به صورت خدمات ویژه. همانطور که برای شما توضیح دادم هزینه ایاب و ذهاب برای معلولین بسیار بالاست. چرا نباید از محل سودهای هدفمندی یارانه ها، به معلولین ماهیانه مبلغی برای ایاب و ذهاب بدهند؟ امکانات برای معلولان نه تنها پایین تر از استاندارد های بین المللی است بلکه حتی در حد حداقل های بشری هم نیست.
*آیا سازمان بهزیستی هم وظیفه دارد که امکاناتی در این مورد به معلولان ارائه دهد؟
خیر، سازمان بهزیستی متولی این کار نیست، سازمان بهزیستی کارش توانبخشی است. در هر موردی یک سازمان پاسخگوست، مثلا در قانون حمایت از حقوق معلولین آمده است که وزارت مسکن موظف است 10 درصد از واحدهای مسکونی ارزان قیمت خود را برای معلولین بسازد اما نساخته است.
*استفاده از چه وسیله ی حمل و نقلی برای مسئولین آسانتر است؟
ماشین شخصی برای معلولین بهترین وسیله است ولی برای معلولین، وسیله شخصی مناسبی وجود ندارد. در کشور ما هیچ ماشین دنده اتوماتی تولید نمی شود. ماشین های دنده اتومات همه ماشین های خارجی هستند با قیمت های بسیار بالا که خریدن آنها برای معلولین که از اقشار ضعیف اقتصادی هستند مقدور نیست، هزینه های اضافی آن مثل پول بنزین یا تعمیرات آن هم مقدور نیست. معلولی که درآمد ماهانه اش 52 هزار تومان است که از بهزیستی می گیرد و معادل 2 کیلوگرم گوشت هم نمی شود، چگونه باید از پس چنین هزینه هایی برآید؟ چرا پراید دنده اتومات در کشور تولید نمی شود؟ یا سمند دنده اتومات؟ مگر معلولین هم جز مردمان این مملکت نیستند؟
*فکر می کنید در این وضعیت نامطلوب سیستم حمل و نقل معلولین بیشترین نقص در کجاست؟ و برای رفع آن چه باید کرد؟
به نظر من علت اصلی مشکل این است که هیچکس با جدیت به مشکلات معلولین به عنوان بخشی از جامعه نگاه نکرده است. بیشتر مدیران فکر می کنند هزینه کردن برای معلولین بی فایده است. شما یک زمانی اعتراض پرستارها را دیدید، که سریع منجر به تشکیل انجمن ها و نظام های پرستاری شد و امکانات و شرایط خوبی برای آن ها فراهم کردند. خدمات حمایتی از آنان بسیار رشد کرد. اما چه کسی به اعتراض معلولین گوش می دهد؟ حرف ما این است که معلولین نباید جز شهروندان درجه سه و چهار حساب شوند. من معلول حق دارم از تمام امکاناتی که شهروندان دیگر استفاده می کنند، استفاده می کنم.
*پیشنهاد شما برای درست شدن چنین نگاهی نسبت به این مشکلات چیست؟
ببینید کارهای تحقیقاتی و رسانه ای زیاد شده است، بی تاثیر نیست، قطعا چون رسانه یکی از ابعاد اصلی دموکراسی است می تواند در پیشبرد کار، یعنی جلب توجه مسئولین و آگاه سازی تاثیرگذار باشد. ولی واقعیت امر این است که بایستی شورایی به نام شورای عالی معلولان وجود داشته باشد که رئیس جمهور وقت رئیس آن باشد و هرکسی که در پی گیری حقوق معلولان و اجرای آن کوتاهی کرد توبیخ شود، و هر که اجرا کرد تشویق شود.
*تا به حال چنین طرحی پیشنهاد شده است؟
بله قبلا پیشنهاد شده است و پیگیر هم بوده ایم ولی هنوز که جوابی نگرفته ایم. امیدواریم که با تغییر دیدگاه نسبت به این قشر، بیش از پیش شاهد بیشتر شدن امکانات و کم شدن مشکلاتشان باشیم.
این مطلب، در پاییز ۱۳۹۳، به سفارش موسسۀ مطبوعه به رشتۀ تحریر درآمده است.
