مهدیه موسی زاده: اگرچه نقش دوران کودکی را نمی‌توان در شکل‌گیری شخصیت و آینده افراد نادیده گرفت اما باید گفت که دوران نوجوانی نقش بسیار پررنگ‌تری در مقایسه با آن ایفا می‌کند. نوجوانی عبوری‌ست از کودکی به بزرگ‌سالی. درست مثل وقتی که می‌خواهید از شهری به شهر دیگر بروید و برای رسیدن باید از جاده‌ای عبور کنید.
دوران نوجوانی با مسائل و مشکلات خاصی همراه است که طرز مواجهه و حل آن‌ها موجب شکل‌گیری شخصیت فرد در بزرگ‌سالی می‌شود. رسیدن به بلوغ بزرگ‌ترین اتفاقی است که در این سن برای هرکس رخ می‌دهد؛ بلوغ جسمی، شرعی، جنسی، اجتماعی، روانی، شخصیتی، عقلی و… . اگر نوجوان در هریک از این موارد زودتر یا دیرتر به بلوغ برسد، در آینده دچار مشکلاتی می‌شود که حل آن‌ها قطعا بسیار زمان‌بر و سخت خواهد بود. متاسفانه یکی از عوامل بلوغ زودرس نوجوانان در جامعه امروز، ورود تکنولوژی‌های روز جهان به کشور ما پیش از فرهنگ‌سازی مناسب برای استفاده از آن‌هاست. بسیاری از افراد یاد نگرفته‌اند که تنها وسایلی را در اختیار فرزندان‌شان قرار دهند که خودشان کار با آن‌ها را بلدند. برخی پدر و مادرها حتی اگر کار با تلفن‌همراه‌های هوشمند، لپ‌تاپ و تبلت را بلد نباشند، باز هم حاضرند این وسایل را برای فرزندان‌شان خریداری کنند. دسترسی به اینترنت نیز که با گذشت زمان آسان و آسان‌تر می‌شود.
استفاده از اینترنت (جزء جدانشدنی این روزهای خانه‌ها و اماکن عمومی) و ورود به دنیای مجازی، درست مثل عبور از یک اقیانوس ناآرام و عمیق است. هربار که نوجوان ما به اینترنت متصل می‌شود، انگار سوار بر یک کشتی در حال عبور از اقیانوس است. عاقبت کشتی بدون ناخدا هم که مشخص است. حال اگر پدر و مادرها به عنوان یک ناخدای کارکشته بر سکوی هدایت این کشتی بایستند، نوجوان‌شان نه‌تنها به سلامت از این اقیانوس ناآرام عبور می‌کند، بلکه این سفر برای فرزند و والدین بسیار به‌یادماندنی خواهدشد. اما این سوال مطرح می‌شود که چرا تمایل نوجوانان برای حضور در دنیای مجازی و استفاده از شبکه‌های اجتماعی بسیار بالاست؟
در واقع نوجوانان که در حال فاصله گرفتن از دوران کودکی هستند، سعی در ایجاد صفاتی در خود دارند که به بزرگ‌سالان تعلق دارد و در کودکی فاقد آن‌ها بوده‌اند. صفاتی از قبیل استقلال‌طلبی، قدرت‌نمایی، اقتدار، محترم شمرده‌شدن و… . نوجوان در این مقطع، بیش از هر زمان دیگر به محبت و درک‌شدن نیز احتیاج دارد. حال اگر در خانواده و فضای اطراف خود به آنچه که می‌خواهد نرسد، در دنیای مجازی به دنبال آن خواهد گشت. وقتی در خانواده به نوجوان بها ندهند، احترامی برایش قائل نشوند و حُسن‌های او را نادیده بگیرند، او به دنبال جایی می‌رود که دیگران او را بسیار بزرگ و محترم بشمارند و بابت هر کاری تحسینش کنند. نوجوان غرور دارد و اگر والدین او را به خاطر هر اشتباه کوچکی جلوی دیگران سرزنش کنند، سعی می‌کند با افرادی ارتباط برقرار کند که به او محبت می‌ورزند و حتی کارهای ناپسند او را ستایش می‌نمایند. نوجوان در یک فضای مجازی مثل فیس‌بوک و اینستاگرام می‌تواند خودش را هر طوری که دوست دارد، معرفی کند. معمولا هم یک نوجوان شخصیت خود را به گونه‌ای جلوه می‌دهد که بیشترین جلب توجه را داشته باشد و مورد تحسین هم‌سن و سالانش قرار گیرد. در شبکه‌هایی مثل تلگرام، لاین، واتس‌آپ و… نیز دوستانی پیدا می‌کند که می‌تواند ساعت‌ها با آن‌ها درباره هرچه می‌خواهد، حرف بزند. اگر پدر و مادر تسلط و نظارت کافی بر استفاده فرزند خود از اینترنت داشته باشند، می‌توانند با مدیریت زمان از اعتیاد او به این شبکه‌ها جلوگیری کنند. در مرحله بعد والدین می‌توانند با بررسی زمینه‌های گرایش فرزند خود در شبکه‌های اجتماعی و درک و شناخت نیازهای او، خلاءهای موجود را پر کرده و تمایل فرزندشان را برای حضور در دنیای مجازی و دوری از دنیای حقیقی اطرافش به صفر کاهش دهند. اگر فرزندشان تمایل به دیده‌شدن دارد و در شبکه‌های اجتماعی مدام عکس‌های مختلفی از خود به نمایش می‌گذارد، والدین می‌توانند او را به مهمانی‌ها و مکان‌هایی ببرند که نوجوانان بیشتری در آن‌ها حضور دارند. اگر فرزندشان را مدام مشغول چت کردن می‌بینند، نشانۀ این است که او نیاز دارد تا حرف‌هایش شنیده شود. این یعنی پدر و مادر باید فضای خانواده را طوری تنظیم کنند که فرزند با والدین احساس راحتی کند و آن‌ها را دوست خود بداند.
اگر جلوی اعتیاد به استفاده از شبکه‌های اجتماعی گرفته نشود، عواقب خطرناک‌تری در انتظار نوجوانان خواهد بود؛ چراکه وقتی نوجوان از خودنمایی یا چت کردن خسته شود، به‌سراغ خودنمایی‌ها و شنیدن حرف‌های دیگران می‌رود. اینترنت، این دهکده جهانی، حجم وسیعی از اطلاعات سانسورنشده را در خود جای داده‌است. نوجوان با هر کلیک در صفحه معلوم نیست با چه محتوایی رو‌به‌رو می‌شود. نوجوانِ ذاتاً کنجکاو که درگیر بلوغ جسمی و جنسی نیز هست، وقتی در معرض عکس‌ها و فیلم‌هایی قرار می‌گیرد که مناسب سن او نیست، ناخودآگاه بیشتر به دیدن آن‌ها تمایل پیدا می‌کند. همین موضوع سبب می‌شود او با موضوعاتی برخورد کند که سبب تحریک قوای شهوانی او شده و درنهایت بلوغ زودرس را برای او رقم می‌زند. به این ترتیب روح ساده و پاک یک نوجوان به دلیل عدم‌نظارت و تسلط کافی والدین در استفاده فرزندشان از اینترنت و شبکه‌های اجتماعی آلوده، به ورطه فساد و تباهی کشیده می‌شود.
بُعد دیگر استفاده بیش از حد و دسترسی به محتواهای نامناسب شبکه‌های اجتماعی، بحران هویت، سردرگمی و اضطراب در نوجوانان است. مفهوم هویت یک مفهوم چندبُعدی است. به بیان کلی، هویت به درک و تلقی مردم از این‌که چه کسی هستند و چه چیزی برای آن‌ها معنادار است، مربوط می‌شود. این درک و تلقی در پیوند با ویژگی‌های خاصی شکل می‌گیرد. جامعه‌شناسان اغلب دو نوع هویت را معرفی می‌کنند: هویت اجتماعی و هویت شخصی. این اشکال هویت فقط از نظر تحلیلی از یکدیگر متمایز می‌شوند اما درواقع پیوند تنگاتنگی باهم دارند. هویت در محیط مجازی از هویت در محیط واقعی به دلیل تفاوت بین محیط‌ها متمایز است؛ نوجوان مختار است از هویت واقعی‌اش در محیط مجازی استفاده کند یا نکند. وی در محیط مجازی می‌تواند آن‌طور که دوست دارد، هویتش را به دیگران تحمیل کند.
نوجوانی که در حال فاصله گرفتن از عالم کودکی و آشنا شدن با دنیای آدم‌بزرگ‌هاست، مدام از خود می‌پرسد: «من که هستم؟ برای چه به این دنیا آمده‌ام؟ چرا باید زندگی کنم؟ چه هدفی برای سال‌های آینده‌ام باید داشته باشم؟ چه‌طور زندگی کنم تا همیشه مورد تایید و تحسین دیگران قرار بگیرم؟ و…». اینجاست که تاثیر منفی استفاده از شبکه‌های اجتماعی و زندگی در دنیای مجازی در قالب الگوبرداری‌های غلط از شخصیت‌های مشهور، غرق شدن در برخی فرهنگ‌های پوچ کشورهای دیگر، ستیز با والدین و… نمایان می‌شود.
علاوه‌بر این نوجوانی که در دنیای مجازی هویت دلخواهش را برای خود ساخته است، وقتی در دنیای واقعی بر اساس هویت اصلی‌اش با او برخورد می‌کنند، دچار تضادهایی می‌شود که درنهایت منجر به بروز بحران‌های هویتی در وی خواهد شد. به عبارت دیگر این بحران‌های ناشی از هویت‌های ساختگی به این دلیل به‌وجود می‌آیند که نوجوان امکان انتخاب هویت‌های مختلفی دارد که او را در نظر دیگران مطلوب‌تر جلوه می‌دهند. در این حالت، او با استفاده از امکانات دنیای مجازی، هویت واقعی خود را که در سراسر زندگی واقعی با آن درگیر است، کنار می‌گذارد و با هویت جدید یک زندگی مجازی را شروع می‌کند. درنتیجه، معناهای جدیدی وارد ذهن نوجوان می‌شود و هویت جدیدی در کنار هویت واقعی و قدیم او قد علم می‌کند که ذهنش را درگیر و دچار بحران می‌سازد؛ چراکه هویت واقعی و مجازی او در وضعیت همزمانی قرار می‌گیرند و نوجوان نمی‌تواند ویژگی‌های هویتی جدید را با هویت قدیمی و همیشگی‌اش تطبیق دهد و درنهایت میان آن‌ها تعارض پدید می‌آید. این بحران احتمالا خستگی، تنش، فشار عصبی و ناکامی را برای نوجوان به همراه می‌آورد. این بحران به‌خصوص در نوجوانانی که تغییرات هویتی فراوانی در فضای مجازی برای خود ایجاد کرده‌اند، شدیدتر ظاهر می‌شود. علاوه‌بر این‌ها آن دسته از نوجوانانی که در دنیای واقعی و با هویت واقعی خود، امکان انجام برخی رفتارهای ناهنجار اجتماعی یا ارتباطات خاص را ندارند، در این فضا این امکان را به دست می‌آورند و ممکن است عواقب شوم آن گریبان‌گیر زندگی واقعی‌شان نیز بشود.
تمام این مسائل و مشکلاتی که برای نوجوانان با حضور و زندگی در دنیای مجازی پیش می‌آید، می‌تواند به سادگی با نظارت والدین بر دنیای مجازی فرزندان و مهم‌تر از آن با درک شرایط بلوغ و بحران‌های همراه آن مرتفع شوند. والدین باید ابتدا خودشان متقاعد شوند که قرار دادن آخرین تکنولوژی‌های روز در اختیار فرزندان، تنها در صورتی مفید است و تاثیر مثبت می‌گذارد که خود والدین نیز تسلط کافی بر آن تکنولوژی‌ها داشته باشند و بتوانند با مدیریت و کنترل آن‌ها فرزندشان را از تاثیرات منفی آن حفظ نمایند.
این مطلب، در زمستان ۱۳۹۴، به سفارش موسسۀ مطبوعه به رشتۀ تحریر درآمده است.
