مجتبی ناطقی: دین اسلام به جغرافیا، منطقه و مردم خاصی محدود نمی‌‌شود؛ بلکه دینی است جهان شمول که برنامۀ دقیق و خاص خود را برای تمامی انسان‌‌ها در نظر گرفته است. گواهی این موضوع، آیه‌‌ای است از کلام الله مجید که خداوند خطاب به پیامبرش می‌فرماید: «من تو را ای پیامبر نفرستادم مگر بشارت دهنده و بیم دهنده برای تمام انسان‌‌ها.» این آیه به خوبی نشان می‌‌دهد که برنامه‌‌ای که خداوند بزرگ برای انسان‌‌ها در نظر گرفته است، محدود به کشورهای اسلامی یا یک قوم خاص نیست. یکی از سفارشات خداوند در دین اسلام، فریضۀ صلۀ رحم است. فریضه‌‌ای که خداوند به شکل‌‌های مختلف، اهمیت آن را به بنده‌‌های خود اعلام کرده است. در واقع دین اسلام صلۀ رحم را برای تمامی انسان‌‌های روی این کرۀ خاکی لازم دانسته و انجام آن را از واجبات زندگی اجتماعی می‌‌داند. متاسفانه این مفهوم در کشورهای غیر اسلامی و فرهنگ‌‌های مختلف به شکلی که در دین اسلام سفارش شده است، پیگیری نشده و در برخی موارد فراموش شده است. اما با مروری بر تاریخ ایران باستان و با الهام از آموزه‌‌ها و تعالیم زرتشت خواهیم دید که در گذشته نیز پیوندهای طبیعی و قراردادی میان افراد یک جامعه از احترام ویژه‌‌ای برخوردار بوده است. به‌طوری که بسیاری از آیین‌‌ها و سنت‌‌های باقی مانده از زمان ایران باستان حاوی اهمیت زیادی به فریضۀ صلۀ رحم هستند. برای مثال عید نوروز و شب یلدا از جمله رسم‌های آیینی هستند که از زمان زرتشتیان تا کنون برگزار می‌‌شدند.
قبل از دین اسلام نیز، تورات و انجیل حاوی پیام‌‌هایی با این مضمون بوده‌‌اند. البته در تورات و انجیل بیشتر به نیکی کردن به پدر و مادر و رابطۀ خوب داشتن تاکید شده است. نکتۀ قابل توجه اینکه در این دو کتاب به اندازه‌‌ای که از صلۀ رحم با والدین سخن به میان آمده است در مورد صله و قطع رحم با دیگران سخنی یافت نمی‌‌شود. برای مثال در این دو کتاب می‌خوانیم:
پدر و مادر خود را احترام نما تا روزهاى تو در زمينى كه يهوه خدايت به تو مى بخشد دراز شود. (سفر خروج، 20 : 12)
و هر كه پدر يا مادر خود زند هر آينه كشته شود. (سفر خروج، 21 : 15).
و هر كه پدر يا مادر خود را لعنت كند هر آينه كشته شود. (سفر خروج، 21 : 17).
نزد آنها سجده مكن و آنها را عبادت منما زيرا من كه يهوه، خداى تو مى‌باشم خداى غيورى هستم كه … (سفر خروج، 20 : 5).
هر يك از شما مادر و پدر خود را احترام نمايد و سبت‌هاى مرا نگاه داريد. من يهوه خداى شما هستم. (سفر لاويان، 19 : 3).
از قول الشيخ بن شافاط به ايليا: و چون ايليا از او در مى‌گذشت رداى خود را بر وى انداخت و او گاوها را ترك كرده از عقب ايليا دويد و گفت بگذار كه پدر و مادر خود را ببوسم و بعد از آن در عقب تو آيم. او وى را گفت که برود و برگردد. (كتاب اول پادشاهان، 19 : 20).
هر كه بر پدر خود ستم كند و مادرش را براند پسرى است كه رسوايى و خجالت مى‌آورد. (كتاب امثال، 19 : 26).
كسى كه پدر و مادر خود را غارت نمايد و گويد گناه نيست، مصاحب هلاك‌كنندگان خواهد شد. (كتاب امثال، 28 : 24).
زيرا خدا حكم داده است كه پدر و مادر خود را حرمت دارد و هر كه پدر و مادر خود را دشنام دهد البته هلاك گردد؛ ليكن شما مى‌گوييد هر كه پدر و مادر خود را گويد آن‌چه از من به تو نفع رسد هديه‌اى است؛ و پدر و مادر خود را بعد از آن احترام نمى‌نمايد، پس به تقليد خود حكم خدا را باطل نموده ايد. (انجيل متى، 15 : 4).
صلۀ رحم از منظر علم روان‌‌شناسی
با توجه به مواردی که در مورد دین اسلام، مسیحیت، یهودیت و آیین زرتشت گفته شد، شواهد نشان می‌‌دهد که صلۀ رحم در میان تمامی ادیان، محترم و از واجبات به حساب می‌‌آید. مواردی که در گذشته تحت عنوان تعالیم و آموزه‌‌های دینی به مردم ابلاغ می‌‌شدند، همه و همه ریشه در علومی دارند که امروزه دانشمندان و محققان هر رشته به دلایل علمی آنها می‌‌رسند. یکی از این موارد، مساله صلۀ رحم و رابطه خویشاوندی با دیگران است. صلۀ رحم و این رابطه را می‌‌توان تحت عنوان رابطۀ اجتماعی و ارتباط با دوستان و بستگان در متون روان‌‌شناسی پیدا کرد. متون و تحقیقاتی که به ما اثبات میکنند که صلۀ رحم تنها مفهومی اسلامی نیست و صرفا در کشورهای اسلامی انجام نمی‌‌شود.
یکی از مفاهیم مهم و مورد تاکید روان‌‌شناسان، رشد اجتماعی یا فرایند جامعه‌‌پذیری فرد است. رشد و فرایند تکامل انسان از تعامل چندین فرایند به وجود می‌‌آید. این فرایندها عبارتند از: فرایندهای زیستی (که تغییرات بدنی و طبیعی محسوب می‌‌شوند)، فرایندهای شناختی (که شامل تغییرات در ادراک، زبان و طرز تفکر می‌‌شوند) و فرایندهای اجتماعی (که منظور همان تغییراتی هستند که در نوع ارتباط با دیگران ایجاد می‌‌شوند). به عبارت دیگر منظور از رشد اجتماعی افراد، هماهنگ شدن و سازگاری با افراد جامعه است؛ به گونه‌‌ای که توانایی ارتباط مقابل را داشته باشد. فرد با رسیدن به این مرحله «اجتماعی» نامیده شده و نه‌تنها توانایی همراهی با دیگران را دارد که می‌‌تواند با مردم جامعۀ خود همکاری کند. روان‌‌شناسان و محققانِ این حوزه بر این عقیدهاند که خانواده و گروه‌‌های دوستی کمک‌‌های بزرگی برای تکامل این تحول محسوب می‌‌شوند. به شکلی که هر چه رابطۀ خانواده با خویشاوندان خود بیشتر شود یا فرد با همسالان خود ارتباط بیشتری برقرار کند، فرایندهای یاد شده بهتر شکل خواهند گرفت. موضوع صلۀ رحم و ارتباط با خویشاوندان در شکل‌گیری شخصیت فرزندان هم موثر است. هرچه افراد بزرگسال خانوادهها با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و رابطۀ خوبی داشته باشند، کودکان یا نوجوانان با الگوگیری از ایشان آیندۀ اجتماعی خود را شکل می‌دهند.
انسان‌‌ها از ابتدا تا کنون نیازمند ارتباط متقابل و حمایت اجتماعی بوده‌‌اند. از نظر روان‌‌شناسان حمایت اجتماعی در واقع همان حمایتی است که از طرف سایر افراد جامعه (خواه بستگان و فامیل باشد خواه یک دوست یا یک غریبه) به فرد ارائه میشود. این حمایت را می‌‌توان به سه دسته تقسیم کرد:
یک) حمایت ملموس: حمایتی که مستقیما به‌صورت کمک مادی به فرد ارائه میشود.
دو) حمایت عاطفی: این نوع حمایت، باعث میشود تا فرد احساس کند که مورد علاقه، ارزش و احترام دیگران است.
سه) حمایت اطلاعاتی: حمایتی که با دادن اطلاعات و تجربیات اشخاص به فرد همراه است و فرد را در حل مشکلات و نحوۀ رویارویی او با درد و رنج‌‌های زندگی یاری می‌‌دهد.
روان‌‌شناسان بر این باورند که حتی اگر حمایت‌‌های ملموس و اطلاعاتی هر کدام صورت نگیرند و تنها حمایت عاطفی برقرار باشد کافی است. صلۀ رحم سبب میشود تا این حمایت عاطفی برقرار شده و ارزش، احترام و شأن فرد حفظ شود. بنابراین علاوه بر این که سنت‌‌های موجود در ادیان مختلف در سراسر دنیا به صلۀ رحم تاکید مضاعف دارند. این موضوع از لحاظ روان‌‌شناسی هم تایید شده و از اهمیت بالایی برخوردار است.
صلۀ رحم در غرب
در مقاله‌ای که چندی پیش در یکی از سایت‌‌های معتبر آمریکایی پیرامون موضوع صلۀ رحم در غرب منتشر شد، دید و بازدید و صلۀ رحم را در برخی از خانواده‌های غربی و حتی خانواده‌های غیر مذهبی معمول و رایج اعلام کرد. خانوادهها دید و بازدیدهایشان را حتی به طور سالیانه استمرار می‌‌بخشند تا با بستگان و خویشاوندان‌شان در ارتباط باشند. در بعضی موارد ارتباطات به صورت تلفنی، ایمیلی یا با سایر وسایل ارتباطی حفظ میشود، اما خانوادهها بر این عقیدهاند که دید و بازدید حضوری بسیار موثرتر از ارتباط‌‌های مجازی است. آنها معتقدند که یک دورهمی ساده بین خویشاوندان می‌‌تواند ایشان را بار دیگر با بستگانِ دور پیوند داده و از حال یکدیگر باخبر کند. حتی ممکن است کسانی را در میهمانی‌های خانوادگی ملاقات کنند که پیش از آن ندیده بودند. دورهمیها سبب میشود تا از برنامه‌‌ها و زندگی شلوغ روزمره فاصله گرفته و در کنار هم زندگی کنند.
هدف دیگر از برقراری دید و بازدیدهای خانوادگی در کشورهای غربی، انتقال میراثی است که ممکن است نسل جوان آنها را از یاد برده و هرگز به نسل بعدی منتقل نکنند. این دید و بازدیدها کمک می‌‌کند تا نسل‌‌های متفاوت در کنار هم باشند، ارتباط برقرار کنند و بدین وسیله بزرگترهای مراسم، میراث و شجره‌‌نامۀ خاندان خود را برای جوان‌‌ترها بازگو نمایند. صحبت‌‌های بزرگترهای خاندان، بسته به فرهنگ خانواده، معمولا در مورد جنگ، مهاجرت، انقلاب و داستان‌‌هایی تاریخی از این قبیل است. این دورهمیها به بهانۀ تولد، عروسی یا سالگردهای مختلف برگزار میشود، و دلیل حضور 46% از خانوادهها در میهمانی‌های تابستانی است.
صلۀ رحم در سایر کشورها
در کشورهای مختلف صلۀ رحم با آداب یا جشنهای خاصی همراه است. مردم چین در پنجمین روز از ماه فوریه در شهر هاربین (شهری در شمال کشور چین) جمع شده و مجسمه‌‌هایی از برف و یخ می‌‌سازند. این جشن با عنوان جشنواره برف و یخ هاربین معروف است. شهر هاربین از سردترین شهرهای دنیاست که زمستان‌‌های سختی دارد. جشنوارۀ برف و یخ بهانه‌‌ای است تا مردم چین قبل از سال نو در کنار هم فعالیت‌‌های گروهی انجام داده و بار دیگر همبستگی و اتحادشان را به نمایش بگذارند.
جشنوارۀ «ماگ ملا» نیز، جشنواره‌‌ای مذهبی‌ست که به طور سالانه و در ماه‌‌های ژانویه و فوریه در الله آباد هند برگزار میشود. در طول جشنواره صدها هزار نفر از پیروان آیین هندو، در محل اتصال سه رودخانه گنگز، یامونا و ساراسواتی غسل میکنند. در این جشنواره همبستگی پیروان آیین هندو و توجهشان به ارتباط هر چه بیشتر کاملا مشهود است.
یکی از جشنهای متفاوت و زیبایی که در کشور ایتالیا برگزار میشود، کارناوال ونیز نام دارد. این جشنواره در بین ماه‌‌های فوریه و مارس برگزار میشود و مردم ایتالیا با ماسک‌‌های بر صورتشان قصد پوشاندن اختلاف طبقاتی میان اقشار مختلف جامعه را دارند. این کار سبب میشود تا مردم از طبقات محروم هم خود را در کنار مردم دیگر ببینند.
تگزاس در آمریکا، سالانه میزبان مردمی است که به ساخت مجسمه‌‌های شنی علاقه‌‌مند هستند. جشنواره شن در ماه آوریل در بندر آرانساس برگزار میشود. در اکثر مواقع مردم محلی همان ایالت به برگزاری جشنواره اقدام کرده و به بهانۀ ساخت مجسمه‌‌های شنی دور هم جمع می‌‌شوند.
جشنوارۀ خورشید در پرو از جمله جشنواره‌‌هایی است که در ماه ژوئن و در آمریکای جنوبی (پرو) برگزار میشود. مردم پرو با برگزاری نمایشگاه‌‌های محلی، موسیقی زنده و فعالیت‌‌های فرهنگی دیگر به جشن و سرور می‌‌پردازند.
مکزیک در دومین روز از ماه نوامبر میزبان جشنواره‌‌ای است به نام روز مردگان که بی ارتباط با عنوانش نیست. افراد خانواده و بستگان بر سر مزار از دست رفتگانِ مورد علاقه و محبوب خود رفته و مراسم به خصوصی را برگزار میکنند که شامل آیین‌‌های فرهنگی مختلفی است.
جشنواره پانا در کشور غنا نیز، از جمله جشنواره‌‌های چند جانبه‌‌ای است که در قاره آفریقا برگزار میشود. جشنواره‌‌ای کاملا فرهنگی که شامل تئاتر، نمایش درام، موسیقی زنده و کنفرانس‌‌های مختلف است.
این مطلب، در پاییز ۱۳۹۵، به سفارش موسسۀ مطبوعه به رشتۀ تحریر درآمده است.
