ماندانا بخشی: دورۀ نوجوانی از حساس‌ترین دوره‌های زندگی هر انسانی است. این دورۀ عمر، به دلیل واقع شدن در فاصلۀ میان کودکی و بزرگسالی، دارای اهمیت و حساسیت ویژه‌ای بوده و از آن جا که نوع زندگی فرد و دریافت‌های او در این سنین، بر شخصیت تکامل یافتۀ وی به عنوان یک بزرگسال، تاثیری اساسی دارد، اطرافیان و نزدیکان نوجوان باید نسبت به شرایط او در این دوره و چگونگی گذراندن آن، توجه لازم را داشته‌باشند.
از آن‌جا که نوجوانان در سنین 17-12 سالگی، در شرایط عادی، بیش‌ترین ساعت‌های خود را در خانه و مدرسه می‌گذرانند، طبعا این دو بنیاد اجتماعی مهم‌ترین نقش را در خصوص مهیا سازی شرایط مناسب برای نوجوانان دارند. در این میان، خانواده به‌عنوان اولین خاستگاه و جایی که در آن، بخش عمدۀ شخصیت و هویت هر فرد شکل می‌گیرد، نقشی محوری‌تر از مدرسه یا هر نهاد دیگری دارد. این خانواده است که می‌تواند با فراهم آوردن شرایط مناسب برای فرزند نوجوان خود، حمایت لازم را از او به عمل آورد و با دادن حس امنیت به وی و همچنین انتقال مفاهیم و ارزش‌های اساسی، او را در گذر از این سال‌های سرنوشت ساز همراهی کند. البته این وظیفۀ نهادهای کلان است که با ایجاد رفاه نسبی در کشور، محدودیت‌های مادی خانواده‌ها را کمتر کرده و در نتیجه از این نظر، شرایط بهتری برای فرزندان آن‌ها ایجاد کنند. اما به طور قطع حمایت عاطفی و روانی، مهم‌ترین نیاز یک نوجوان است که تنها در محیط خانواده و از سوی اعضای خانوادۀ او به بهترین شکل برطرف می‌شود.
در این گزارش قصد دارم با برشمردن شرایط یک محیط خانوادگی سالم و مناسب، به طرح راهکارهایی برای ایجاد آن بپردازم و همچنین نقش تمامی افراد خانواده (پدر، مادر و سایر فرزندان) را در هدایت فکری و اخلاقی نوجوان و همراهی با او در این دوره بررسی کنم.
در یک خانوادۀ سالم، شرایط برای رشد جسمی و روحی مناسب و پرورش استعدادهای درونی فرزندان مهیا است. در چنین خانواده‌ای، فرد نوجوان می‌تواند به راحتی و بدون ترس دربارۀ وقایع زندگی و تجربیات جدید خود در این دوره، با اعضا و به خصوص والدین گفتگو کند و از مشورت‌ها و راهنمایی آنان به شکل صحیح –و نه در لباس نصیحت و سرزنش- بهره‌مند شود. در یک خانوادۀ کامل، پدر و مادر هر دو (در صورت بودن در قید حیات) حضور فیزیکی و معنوی دارند و هر یک به امور مربوط به نقش خود رسیدگی می‌کنند. اگر والدین از یکدیگر جدا شده یا به هر دلیلی، در کنار هم زندگی نمی‌کنند، این نباید دلیلی بر شانه خالی کردن یکی از آنان از وظایف پدری یا مادری–به‌خصوص در سنین حساس کودکی و نوجوانی فرزندان- شود؛ چرا که طلاق، پایانی بر رابطۀ همسران است و نه رابطۀ والدین و فرزند. فرزندان در سنین نوجوانی نیاز به الگوبرداری صحیح از هر دو نقش پدر و مادر دارند و بنابراین هر یک از والدین موظف است با اختصاص وقت مناسب، نیازهای مختلف نوجوان خود را برطرف نماید.
خانه باید برای نوجوان، مظهر امنیت و آرامش باشد. وجود هر گونه درگیری و تنش یا سردی و قهر میان اعضا، می‌تواند نوجوان را از محیط خانه گریزان سازد و خلاهای احساسی و عاطفی عمیقی را در او ایجاد کند. بنابراین لازم است که والدین این موضوع را جدی گرفته و در صورت وجود هر یک از این موارد، در وهلۀ اول با گفتگو در صدد حل مشکلات برآیند. در صورت عمیق بودن اختلافات و حاصل نشدن نتیجه، مراجعه به روانشناس خانواده و گرفتن راهکارهای عملی برای حل مسائل ضروری است. نوجوان به خانواده‌ای صمیمی و همدل و همراه نیاز دارد تا بتواند در چنین محیطی به خوبی رشد یافته و استعدادهای درونی‌اش را شکوفا سازد.
نوجوان گنجینه‌ای از استعدادهای مختلف روحی و جسمی است که تا پیش از رسیدن به این سنین، معمولا در حالت بالقوه قرار داشته‌اند. به تدریج، با ورود به نوجوانی و تشخیص راه‌های درست و اهداف مورد نظر و همچنین توانایی‌های فردی، این استعدادهای بالقوه به شکل علاقه به رشته‌هایی خاص ظهور می‌یابند. به طور قطع، نوجوان به تنهایی و بدون همراهی والدینی دلسوز نمی‌تواند مسیرهای مناسب برای شکوفایی استعدادهایش را شناسایی کند. بنابراین وجود والدینی همراه لازم است تا با گفتگو و آگاهی از علایق و توانایی‌های نوجوان، زمینه را برای رشد او فراهم کرده و استعدادهایش را به حالت بالفعل در آورند. کمک به شکوفایی این استعدادها، نه تنها به رشد شخصی و ایجاد اعتماد به نفس و شور زندگی در نوجوان می‌انجامد، بلکه منتج به پرورش افرادی مثبت و کارآمد برای اجتماع نیز شده و کشور را در مسیر پیشرفت قرار می‌دهد. در مقابل، عدم توجه به توانایی‌های درونی نوجوان، می‌تواند در بزرگسالی، از او انسانی سرخورده و و بی‌هدف بسازد که در صورت تشدید هر یک از این موارد، ممکن است به افسردگی شدید و یا ایجاد آسیب‌های اجتماعی نیز منجر شود.
ورود به سنین نوجوانی، منجر به تقویت حس استقلال‌طلبی در فرزندان شده و در صورت ناآگاهی والدین از چگونگی برخورد با آن، می‌تواند به گریز نوجوان از محیط خانواده بیانجامد. نوجوان با روحیۀ هیجان‌طلب و ماجراجویانۀ خود دوست دارد دست به تجربۀ محیط‌های جدید و فعالیت‌های تازه بزند و در صورتی که والدین همراهی مناسب را با وی نداشته‌باشند، او آن‌ها را افرادی خسته‌کننده و عاجز از درک خویش خواهد یافت و بنابراین دست به ارضای روحیۀ ماجراجویانه‌اش در محیطی غیر از خانواده یا دوستان مورد تایید خانواده خواهد زد. اگر خانواده او را در این راه به تمامی آزاد بگذارد، به دلیل نداشتن تجربه و درایت کافی، ممکن است به بیراهه برود. از سوی دیگر اگر پدر و مادر ناآگاهانه تنها دست به کنترل و محدود کردن او بزنند، با سرکوب روحیۀ استقلال‌طلبانۀ او، از وی فردی افسرده و منزوی یا سرکش و طغیانگر خواهند ساخت. از این رو لازم است که والدین با کسب آگاهی دربارۀ روحیۀ نوجوان خود و سرگرمی‌های مورد علاقه‌اش، او را در این راه همراهی کنند. ورزش کوهنوردی و سایر ورزش‌های جمعی در هوای آزاد، رفتن به موزه‌ها و فرهنگسراها و همین‌طور همراهی نوجوان در سینماها یا تئاترهای مناسب سن او، از جمله فعالیت‌هایی هستند که می‌توانند با همراهی والدین و فرزند نوجوان انجام شوند.
البته این به آن معنا نیست که فرزندان در سنین نوجوانی تنها باید به همراه والدین خود به تفریح بپردازند. روحیۀ خاص یک نوجوان به گونه‌ای است که حتی در صورت وجود صمیمیت میان او و والدینش، همواره او را به سوی فعالیت با گروه هم‌سن و سالانش فرا می‌خواند. بنابراین والدین باید فرصت چنین فعالیت‌هایی را نیز برای او فراهم کنند. اما قطعا نوجوانانی که همراهی والدین خود را در انتخاب تفریحات و سرگرمی‌های مناسب داشته‌اند، در این مورد انتخاب بهتری خواهند داشت و احتمال آن که رو به گروه‌های دوستی یا تفریحات نامناسب بیاورند، بسیار پایین است. در واقع والدین به این طریق، نظارت غیرمستقیمی نیز بر انتخاب فرزندان خود خواهند داشت و بدون انتقال حس محدودیت یا کنترل به آن‌ها، به‌عنوان یک الگو برای فرزند نوجوان خود عمل می‌کنند.
اما مسئلۀ مهم دیگری که در صورت عدم توجه والدین، می‌تواند در این سنین آسیب‌هایی را به دنبال داشته‌باشد، موضوع دنیای مجازی است. چند سالی بیشتر از ورود اینترنت و گسترش آن در میان خانواده‌های ایرانی نمی‌گذرد، اما این دنیای مجازی در همین مدت کم به قدری در میان خانواده‌ها فراگیر شده که تصور زندگی پیش از آن، کمی سخت است. اگر در سال‌های ابتدایی گسترش اینترنت، در هر خانواده تنها یک دستگاه کامپیوتر وجود داشت که تمام اعضا و آن هم طبق قوانین زمانی خاصی، از آن استفاده می‌کردند، اما چند سال اخیر با فراگیر شدن روزافزون تبلت‌ها و گوشی‌های موبایل، اکنون هر عضو خانواده –حتی اعضای کم سن و سال‌تر– دستگاهی شخصی دارد که می‌تواند از طریق آن به دنیای مجازی وصل شود. بنابراین نه‌تنها نظارت والدین بر نوع استفادۀ فرزندانشان کمتر شده، بلکه با در دسترس بودن همیشگی، می‌تواند باعث وابستگی فرزندان، به خصوص نوجوانان شده و به اتلاف وقت آن‌ها بیانجامد.
نوجوانان تاثیرپذیرترین افرادی هستند که در فضای مجازی، هدف‌گذاری‌های مشخصی در مورد آنان وجود دارد و در صورت ناآگاهی و استفادۀ نابجا، آسیب‌پذیری بالایی خواهند داشت. جدای از این مورد، دورۀ نوجوانی، دورۀ فعالیت و تحرک است و انرژی نوجوانان باید از روش‌های مناسب مانند ورزش‌ها و فعالیت‌های جمعی تخلیه شود. اما گذراندن زمان زیاد در فضای مجازی، این فرصت را از آنان می‌گیرد و از آن‌ها افرادی تنبل و کم‌تحرک می‌سازد. بنابراین حضور حمایتگرانۀ والدین در کنار فرزندان و تشویق آن‌ها به شرکت در فعالیت‌های تفریحی و آموزشی مختلف در دنیای واقعی و همچنین اطلاع داشتن والدین از سایت‌ها، بازی‌ها و گروه‌های مجازی مفید و پیشنهاد دادن آن‌ها به نوجوان، بسیار موثر خواهد بود. در کنار این‌ها، ایجاد قوانین و برنامه‌ریزی زمانی مناسب، راهگشا بوده و می‌تواند به نوجوان کمک کند تا بدون غفلت از دنیای واقعی، از جنبه‌های مثبت دنیای مجازی نیز بهره‌مند شود.
مورد بسیار مهم دیگری که نباید از آن غافل شد، رابطۀ نوجوان با خواهرها و برادرهایش (به‌خصوص خواهر و برادرهای بزرگتر از خود) است. در این سنین، نوع رابطۀ او با آن‌ها می‌تواند بر جهت‌گیری های اخلاقی و فکری‌اش، تاثیرات غیر قابل انکاری داشته باشد. رابطۀ خوب نوجوان با خواهر یا برادر بزرگتر از خود –به‌خصوص اگر آن خواهر یا برادر، فردی دارای حس مسئولیت و دلسوزی باشد– و همچنین برقراری ارتباط و گفتگوی مناسب و همیشگی میان آنان، به نوجوان احساس بسیار خوبی داده و او را دلگرم و مطمئن می‌سازد. به همین جهت است که همواره توصیه می‌شود که از سنین کودکی، به جای ایجاد رقابت‌های بیهوده در میان فرزندان خانواده، آن‌ها را دوست و همراه بار بیاورید.
همچنین در صورتی که والدین، خودشان نتوانند یا نخواهند پیامی را به‌طور مستقیم به گوش فرزند نوجوان خود برسانند، استفاده از خواهر یا برادر بزرگتر برای انتقال غیرمستقیم این پیام، راهکار مناسبی است. برنامه‌ریزی برای تفریحات خانوادگی و همراهی خواهر و برادر بزرگتر در این تفریحات، درخواست از خواهر و برادر برای مشارکت دادن نوجوان در تصمیم‌گیری‌ها، همراهی نوجوان با خواهر یا برادر بزرگتر در محیط‌های آموزشی آن‌ها و … همه از موارد و راهکارهایی‌اند که می‌توانند به تعمیق رابطۀ نوجوان با خواهر و برادرش بیانجامند و از این طریق، عزت نفس و احساس مسئولیت او را بالا ببرند.
در مجموع، دورۀ نوجوانی، دوره‌ای است که با وجود تمام حساسیت‌ها و سختی‌هایش، اگر به درستی سپری شود و در آن نوجوان مورد حمایت عاطفی لازم قرار گیرد، می‌تواند به شکل خاطره‌ای شیرین در ذهن فرد ثبت شده و پایه‌ای محکم برای زندگی موفق وی در دوران جوانی و بزرگسالی باشد. همان‌طور که پیش از این گفته شد، خانواده مهم‌ترین جایی است که می‌تواند چنین حمایتی را برای نوجوان ایجاد کند. بنابراین آگاهی والدین از حساسیت‌های این دوره و یادگیری راهکارهای لازم در چگونگی برخورد با نوجوان و چگونگی ایجاد فضای مناسب برای رشد او در محیط خانه، ضروری است. چه خوب است که خانواده‌ها به سادگی از کنار این موضوع عبور نکرده و با جدیت، برای ایجاد چنین فضایی تلاش کنند.
این مطلب، در زمستان ۱۳۹۴، به سفارش موسسۀ مطبوعه به رشتۀ تحریر درآمده است.
