نرگس قدیرلی: در گذر زمان، نیاز متقابل انسان‌ها به یکدیگر، سبب تعامل آن‌ها و در نهایت تشکیل جامعه شده است. دین مبین اسلام، به عنوان یک دین کامل که شامل برنامه‌های منسجم و دستورات هدفمند در جهت رشد و تعالی بشر است، همواره به این وجه از حیات انسان‌ها توجه داشته است، یکی از موضوعات مطرح شده در اسلام، در حوزۀ زندگی اجتماعی بشر، مبحث صلۀ ارحام است.
صلۀ رحم به معنای همراهی، احسان و ارتباط با خویشاوندان است. صلۀ در لغت عطا کردن، احسان و پیوستن معنا می‌شود و ارحام، جمع رحم، و به معنای زهدان، یعنی جای کودک در شکم مادر است. واژۀ رحم در صلۀ ارحام استعاره از خویشاوندی و نزدیکی است و خویشاوندان به دلیل قرابت، ارحام نامیده می‌شوند. همواره، یکی از دغدغه‌های اصلی دین اسلام، برقراری صلح، وحدت، عطوفت و گسترش ارزش‌های اخلاقی در سطح جهان بوده است، تا از این طریق، انسان‌ها محیطی امن و آرام برای زندگی داشته باشند. بدون شک نخستین قدم در این مسیر، دوستی و احسان با نزدیکان و خویشاوندان است.
صلۀ رحم به دید و بازدید محدود نمی‌شود و دامنۀ وسیع‌تری دارد، که از نرم‌خویی و اجتناب از آزارِ نزدیکان، تا عیادتِ خویشاوندانِ بیمار و حمایت عاطفی و کمک‌های مالی به وقتِ نیاز را در برمی‌گیرد. در دین اسلام، خوش‌رویی و توجه به میهمانان و خویشاوندان، بسیار سفارش شده است. حضرت رسول(ص) در این‌باره می‌فرمایند: «به همراه میهمانت غذا بخور، چرا که میهمان شرم می‌دارد که تنها غذا بخورد.» ایشان در خصوص حفظ روابط خانودگی فرموده اند: «با آن‌که میان شما و او پیوند خویشاوندی است با یاد نمودن بسیار، صلۀ رحم نمایید.» اسلام، صلۀ رحم را حتی در مورد اقوام بدخلق یا اقوامی که قطع کنندۀ آن هستند نیز سفارش کرده است، پیامبر(ص) برترین بخشش و دهش را، بخششی می‌دانند که به خویشاوند بداندیش، به نیت اصلاح او داده شود. در حقیقت همان‌طور که خداوند بخشنده است و از ما و گناهان‌مان می‌گذرد، ما هم باید بر بدی مردم، به‌خصوص خویشاوندان، چشم‌پوشی کنیم چرا که این صفت، خداپسندانه و نیکو است. در بیان اهمیت این امر شایسته است که روایتی را نقل کنیم:
امام صادق(ع) فرمودند: «مردی نزد رسول خدا(ص) آمد و گفت: یا رسول الله فامیل من تصمیم گرفته‌اند بر من حمله کنند و از من قطع ارتباط کنند و دشنامم دهند، آیا من حق دارم آنان را ترک کنم و از آنان دور شوم؟ رسول خدا فرمودند: در آن صورت خدا هم شما را ترک می‌کند، عرض کردم: پس چه باید کرد؟ حضرت فرمودند: شما پیوند برقرار کنید با هرکه با شما قطع ارتباط کند و عطا کن به هرکه تو را محروم کند و گذشت کن با هر که به تو ستم کند. برای این‌که اگر شما این کارها را انجام دهید خداوند شما را بر آن‌ها یاری می‌دهد.»
صلۀ رحم از نگاه قرآن و روایات
خداوند در آیه 90 سورۀ نحل می‌فرماید: «خداوند به عدالت و نیکوکاری و ادای (حق) خویشاوندان فرمان می‌دهد.» امام صادق(ع) نیز می‌فرمایند: «صلۀ رحم کرده و به برادران‌تان نیکی کنید، اگرچه به سلامی نیکو و جواب سلام دادن باشد.» و در جای دیگری فرموده‌اند: «صلۀ رحم کن، اگرچه با شربت آبی باشد.» پیامبر اسلام(ص) در پاسخ به این پرسش که مغبوض‌ترین عمل در پیشگاه خداوند چیست، پس از شرک به خدا، به قطع صلۀ رحم اشاره کرده‌اند. ایشان همچنین می‌فرمایند: «هرکس به سوی خویشاوندانش با جان و مالش قدم بردارد تا صلۀ رحم را به جا آورد، خداوند عزوجل به وی اجر صد شهید عطا می‌کند و برای هر قدمی که بر می‌دارد خداوند چهل هزار حسنه می‌نویسد و چهل هزار گناه از وی پاک می‌کند و چهل هزار درجه بالا می‌برد و گویا خداوند را در حال صبر، صد سال عبادت کرده که عبادتش پذیرفته شده است.»
با این حال، در بحارالانوار آمده است که امام سجاد(ع) معاشرت با پنج نفر را نهی کرده‌اند و یکی از آن پنج نفر، کسی است که قطع صلۀ رحم کرده است. درآیۀ 27 سورۀ بقره، خداوند در معرفی کسانی که صلۀ رحم را رها کرده¬اند، فرموده است: «کسانی که پیمان خدا را پس از بستن آن می‌شکنند و آن‌چه را که خداوند به پیوستنش امر فرموده می‌گسلند، و در زمین به فساد می‌پردازند، آنان همان زیانکارانند.» و همچنین در همین سوره حفظ صلۀ رحم از اوصاف خرمندان شمرده شده است.
در آیۀ یک سورۀ نساء، خداوند لزوم رعایت تقوای الهی در مورد خویشاوندان را متذکر شده و قطع صلۀ رحم را نهی کرده است.
در دین مبین اسلام، بسیار به انفاق در راه خدا و کمک به نیازمندان تاکید شده است، اما نباید از یاد برد که در این مسیر، خویشاوندان بر سایر افراد مقدم‌اند، در آیۀ 177 سورۀ بقره در خصوص انفاق ابتدا از خویشاوندان نام برده و سپس به یتیم، مسکین، فقیر، فرد در راه مانده و فرد در اسارت اشاره کرده است. خداوند متعال می‌فرماید: «آن‌ها که از میان شما دارای برتری مالی هستند نباید از انفاق به نزدیکان و نیازمندان دریغ کنند.» لازم به ذکر است که درکنار تاکید بر حفظ روابط خویشاوندی، راهکارهایی برای پیشگیری از بروزِ مشکلاتِ خانودگی نیز، ارائه شده است. برای مثال، پیامبر(ص) فرموده اند: «باخویشاوندان‌تان پیوندکنید و همسایگی آنان را برنگزینید که همسایگی میانِ شما، کینه ها پدید می‌آورد.»
آثار ترک صلۀ رحم
قطع صلۀ رحم، گناهی بزرگ است و دارای آثار سوء دنیوی و مجازات اخروی، است. پیامبر(ص) ترک صلۀ رحم را در دستۀ گناهانی قرار داده اند که مرتکبین آن، پیش از مرگ، در زمان حیات، کیفر آن را خواهند دید. یعنی آثار سوء آن در دنیا گریبان انسان را می‌گیرد و درصورتی که توبه نکند در آخرت نیز مجازات می‌شود. همچنین امام علی(ع)، قرار گرفتن اموال و ثروت‌ها در دست اشرار، و زائل شدن نعمت‌ها را، از آثار دنیوی دیگر ترک صلۀ رحم دانسته‌‌اند. درکتاب علل الشرایع آمده است که قطع رابطه با خویشان سبب کوتاهی عمر و تعجیل در مرگ می‌شود. پیامبر(ص) فرموده‌اند که قطع رابطۀ خویشاوندی مانع قبولی دعا می‌شود.
از دیگر آثار قطع صلۀ رحم، نفاق است. آیۀ 22 سورۀ محمد در این‌باره می‌فرماید: شما منافقان اگر از فرمان خدا و اطاعت قرآن روی بگردانید آیا جز این امید می‌برید که در زمین فساد و قطع رحم کنید؟ امام باقر(ع) از حضرت علی(ع) نقل کرده‌اند که ترک خویشاوندی، سبب ویرانی خانه‌ها و قطع نسل می‌شود.
اما از عواقب اخروی ترک صلۀ رحم می‌توان به محرومیت از رحمت الهی اشاره کرد. پیامبر(ص) فرموده اند: «رحمت الهى بر قومى كه در آن‌ها قاطع رحم است نازل نمىشود.» در وسائل الشیعه روایتی نقل شده است که یونس ابن یعقوب می‌گوید: از امام صادق(ع) شنیدم در ضمن حدیثی دوبار فرمودند: «ای یونس! از رحمت خداوند دور است کسی که همسایه¬اش را اذیت کند» و باز دوباره فرمودند: «از رحمت خداوند دور است کسی که از خویشاوندش قطع رابطه کند.» و نباید فراموش کرد که آن‌که از بستگانش به ناروا بگسلد، وارد بهشت نخواهد شد. خداوند در آیۀ 25 سورۀ رعد، این گروه را لعنت کرده و برای آن‌ها سرانجامی بد در سرای آخرت پیش‌بینی کرده است.
آثار مثبت صلۀ رحم
با نگاهی اجمالی به برکات صلۀ رحم، به آسانی دلیلِ تاکید دین اسلام بر این امر را در می‌یابیم. حفظ روابط خویشاوندی و پایداری در صلۀ ارحام دارای آثار فردی و جمعی در زندگی دنیوی و اخروی است. ضروری است که در این مقاله به چند مورد از این نتایج مثبت، اشاره کنیم.
آثار مثبت دنیوی صلۀ رحم:
1. رهایی از فقر: پیامبر اکرم(ص) فرموده‌اند: کسی که زیادی و توسعۀ رزق و روزی و افزونی عمر خوشحالش می‌کند، صلۀ رحم کند.» همچنین امام صادق(ع) می‌فرمایند: «صلۀ رحم عمر را زیاد و فقر و پریشانی را از بین می‌برد.»
صلۀ رحم سبب افزایش روزی و فزونی نعمت‌های الهی می‌شود، در فرهنگ ایرانی نیز از گذشته گفته شده است که میهمان روزی خود را به خانۀ صاحبخانه می‌آورد. درحقیقت، این باور ریشه در اعتقادات دینی دارد.
2. آبادانی شهرها: اگر در میان مردم یک شهر، مودت و دوستی باشد و در امور یکدیگر تعامل و همکاری کنند، آرامش و همدلی در آن شهر برقرار خواهد شد و آبادانی، رشد و شکوفایی به ارمغان می‌آید. و این امر از روابط حسنه در میان خانواده‌ها و خویشاوندان، آغاز می‌شود. پیامبر(ص) می‌فرمایند: صلۀ رحم، شهرها را آباد می‌کند و عمر مردم را افزایش می‌دهد، اگرچه اهل آن بلاد از خوبان نباشند و همچنین به واسطۀ صلۀ رحم، خویشاوندان از حمایت یکدیگر بهره مند می‌شوند و می‌توانند بر دشمنان‌شان پیروزشوند. امام علی(ع) فرموده‌اند: خویشانت را اکرام کن که آنان، بال و پرتو هستند که به وسیلۀ آن‌ها پرواز می‌کنی و اصل و ریشۀ تو هستند، که به آنان باز می‌گردی و قدرت تو هستند که با آن‌ها به دشمنان یورش می‌بری.
3. ایجادمناعت طبع، روحیۀ بخشنده و اخلاق نیکو: صلۀ رحم بخل را از انسان دور می‌کند و سبب سخاوتمندی و بلندطبعی می‌شود. درنتیجه انسان به لحاظ روحی نیز به رشد و تعالی می‌رسد. از سوی دیگر، انسان موجودی اجتماعی است که به تعامل با هم نوعان خویش نیاز دارد، به همین دلیل رفت و آمد و ارتباطات دوستانه موجب شادابی و خوش خلقی و افزایش امید به زندگی می‌شود. به نقل از امام باقر(ع) صلۀ رحم سبب سلامت نفس می‌شود. امام صادق(ع) فرموده‌اند: صلۀ رحم، خلق را نیکو، و دست را با سخاوت می‌کند.
4. دفع بلا، طولانی شدن عمر و مرگ آسان: امام باقر(ع) می‌فرمایند: صلۀ ارحام اعمال را پاکیزه، اموال را زیاد، بلا را دفع، و مرگ را به تاخیر می‌اندازد. امام سجاد(ع) فرموده‌اند: اگر دوست داری که خداوند مرگ تو را نیکو مقرر کند، و گناه تو را در روز قیامت ببخشد، پس نیکی کن، در خفا صدقه بده، و صلۀ رحم به جای آر، به درستی که آن‌ها عمر انسان را زیاد، و فقر را از بین می‌برند.
5. رشد اعتقادی و کامل شدن دین: حضرت امیر(ع) صلۀ رحم را عاملی در جهت محکم شدن پایه‌های دین معرفی کرده‌اند.
آثار مثبت اخروی صلۀ رحم:
1. بخشش گناهان و رهایی از دوزخ: رسول خدا(ص) فرموده‌اند: شش عمل است که هرکس یکی از آن‌ها را انجام دهد، در روز قیامت به نفع او احتجاج خواهند کرد تا او را وارد بهشت کنند، و به خداوند عرضه می‌دارند: خدایا! این بنده‌ای است که در دنیا مرا به جای آورده است. آن شش عمل عبارتند از: نماز، زکات، حج، روزه، ادای امانت و صلۀ رحم. امام علی(ع) می‌فرمایند: با صدقه و صلۀ رحم، گناهان خود را پاك و خود را محبوب پروردگارتان کنید.
2. حسابرسی آسان در قیامت: یکی از پاداش‌های الهی، به موجب انجام صلۀ رحم، سهل گیری بر انسان در سرای آخرت است. امام صادق(ع) می‌فرمایند: صلۀ رحم و نيكى به مردم حساب قيامت را آسان می‌كند، پس صلۀ رحم كنيد و به برادران‌تان (برادران دینی‌تان) نيكى نماييد.
3. پاداش فراوان: حضرت رسول(ص) فرموده‌اند: هر كس با جان و مال خود در راه صلۀ رحم كوشش كند، خداوند عزّوجلّ پاداش يكصد شهيد به او مى‌دهد. ایشان همچنین می‌فرمایند: هيچ طاعتى نيست كه پاداشش زودتر از صلۀ رحم برسد و مجازاتى سريعتر از مجازات ظلم و قطع رحم نيست.
***
این‌ها تنها چند مورد کوچک از آثار شگرف و ارزشمندِ فریضۀ صلۀ ارحام است. در میزان اهمیت و تاثیرگذاری صلۀ رحم، می‌توان به سخن امام صادق(ع) اشاره کرد، که فرموده‌اند: نیکی کنید و صلۀ رحم به جای آورید که این خود، همۀ امور شما را در طریق درست سامان خواهد داد. دراین‌جا، برای پایان کلام، روایتی از رسول اکرم(ص) نقل می‌کنیم، ایشان می‌فرمایند:
خدا آفریده‌ها را پدید آورد و آن‌گاه که از آفرینش فراغت یافت، نسبت خویشاوندی به پا خواست و گفت: اجازه دهید!
خدا فرمود: چه می‌گویی؟ نسبت خویشاوندی گفت: از گسستن پیوند خود به تو پناه می‌برم.
خدا فرمود: آری، آیا خشنود نیستی که هرکسی تو را پیوند دهد، با او پیوند کنم و هرکسی تو را بگسلد، از او ببرم؟
گفت: چرا پروردگارا. خدا فرمود: این خواسته و بهرۀ تو.
این مطلب، در پاییز ۱۳۹۵، به سفارش موسسۀ مطبوعه به رشتۀ تحریر درآمده است.
