ماندانا بخشی: انقلاب در مفهوم عام و کلی خود، به معنای تغییر در ساختارهای سیاسی و به تبع آن ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و … در یک کشور است و همانطور که از نام آن پیداست، به دگرگونی و حرکت دلالت دارد. البته شرط اساسی برای تعبیر چنین حرکتی به انقلاب، مردمی بودن آن است و در غیر این صورت نمی توان نام انقلاب را بر آن گذاشت و مفهوم دیگری خواهد داشت. این تغییر عظیم، نه تنها بر ساختارهای کلان یک کشور اثر می گذارد، بلکه بر تمام ساختارهای دیگر و نیز بر زندگی تک تک افراد جامعه تاثیرگذار خواهد بود. در این میان، از جمله ی مسائلی که به شدت تحت تاثیر چنین حرکتی قرار می گیرد، هنر آن جامعه است؛ چرا که اساسا انقلاب حرکتی مردمی است و هنر یک جامعه نیز، نماینده و نشان دهنده ی تفکر مردم آن جامعه است و مردم هستند که آن را شکل می دهند. انقلاب، حرکتی پویا و زاینده است و هنر اصیل و واقعی نیز این ویژگی ها را در خود دارد. بنابراین، این دو به خوبی با هم در می آمیزند و به هم جهت می دهند و در مواردی، این خود هنر است که در آگاهی بخشی و پیشبرد انقلاب و حرکت آن، تاثیرگذار است. چنین موردی در شرایطی رخ می دهد که آگاهی لازم برای انقلاب، از مدت ها قبل در میان مردم آن جامعه حاکم شده و تفکرات آنها به این سو حرکت کرده باشد و در واقع، حرکتی عجولانه و شتاب زده نباشد.
هر انقلابی بر هنر دوره ی خود موثر است، اما این که تاثیر آن چقدر پایدار باشد و آیا بتواند به رویکرد جدیدی در هنر – که نام هنر انقلابی را به خود بگیرد – بیانجامد، بستگی به ویژگی های آن انقلاب و میزان مردمی بودن و ماندگاری اش دارد.
انقلاب شکل گرفته در کشور ما در سال 1357، تمام ویژگی های اصیل یک انقلاب را داشت؛ حرکتی بود تماما مردمی که یک شبه صورت نگرفت، بلکه این آگاهی بخشی سال ها به طول انجامید و در سال 57، مردم به درجه ای از پختگی و بلوغ رسیدند که توانستند چنین حرکتی را سامان دهند. این انقلاب، همچون هر حرکت عظیم دیگری، منجر به تغییرات فراوانی شد. اما آنچه ما در اینجا قصد بررسی اش را داریم، عرصه ی هنر و تغییرات آن است. در این گزارش، به بررسی این موضوع می پردازیم که هنری که پس از انقلاب اسلامی در ایران شکل گرفت، چه ویژگی هایی دارد (و باید داشته باشد) و رویکرد انقلابی چگونه در این هنر تجلی یافته است (و باید بیابد).
انقلاب ایران، نام اسلام را بر خود دارد و این نشان دهنده ی تفکری است که باعث به وجود آمدن آن شده است. هنر اصیل نیز، بیش از هر عامل دیگری بر پایه ی تفکر و تعمق استوار است و اساسا هنری که اندیشه ی محکمی در پشت آن وجود نداشته باشد، اصالتی نیز ندارد. بنابراین طبیعی است که از دل چنین انقلابی، رویکرد جدیدی به هنر (بر پایه ی همان تفکراتی که موجب به بار نشستن انقلاب شده اند) نیز به وجود آید و به پایه گذاری نوع جدیدی از هنر بیانجامد که آن را هنر انقلاب اسلامی می خوانیم. هنر انقلاب اسلامی در سال 57 شکل گرفت و با حادثه ی جنگ تحمیلی و دفاع مقدس، به اوج پویایی رسید. مفاهیم اصلی انقلاب در آثار هنرمندان انقلابی، در بحبوحه ی جنگ و پس از آن اوج گرفت که نمونه ای از این اوج و شکوفایی را می توان در آثار شهید آوینی – به عنوان یکی از شاخص ترین هنرمندان انقلابی – به نظاره نشست.
برای بازشناسی آثار هنری انقلابی از غیر آن، نیاز به تعریف شاخصه هایی برای هنر انقلاب است. هنر انقلابی ویژگی های مهم و متعددی دارد که هر صاحب نظری می تواند از منظر خود به تعریف آن ها بپردازد و مواردی را مهم تر بشمارد اما در نگاهی کلی و با بررسی ویژگی هایی که اکثر کارشناسان، هنر انقلابی را بر مبنای آنها تعریف می کنند، می توان گفت هنر انقلاب اسلامی هنری است که:
1- متعهد باشد.
2- به مسائل مختلف، نگاه انسانی داشته باشد.
3- همسو با فطرت و درون انسان ها حرکت کند.
4- ابزاری برای رسیدن به معرفت خداوند باشد.
5- جریان باطل را در دنیای امروز بشناسد و از هر گونه همراهی با آن بپرهیزد و به عبارتی، ویژگی های ضد استکباری و ضد سلطه در خود داشته باشد.
6- همچنین از جمله خصوصیات مهم فضای هنری در دوره ی پس از انقلاب، پررنگ شدن نقش مردم، وارد شدن بحث مقاومت و ایستادگی در محتوا و نمودار شدن مفاهیم دینی در آثار هنرمندان است.
اما برای داشتن تعریفی از یک هنرمند انقلابی، شاید بهترین کار رجوع به اندیشه ی شهید آوینی باشد. او که همواره به هنر متعهد و هنرمند مسئولیت شناس می اندیشید و از رواج یافتن ویژگی های هنر غربی در بین برخی هنرمندان داخلی در رنج بود، در تعریف رویکردهای هنرمند انقلابی و موحد چنین می گوید که “هنرمند موحد گذشته از آن که باید جهان را به مثابه نشانه ای از حق ببیند و به تبعیت از این تعهد، هنر او نیز رو به بالا بیاورد و به حقایق متعالی اشاره داشته باشد، باید زبان سمبولیک اشیا را با توجه به این حقیقت پیدا کند که هر شی در واقع آیت و نشانه ی حق است و از وجه خاصی به حق اشاره دارد”. این در واقع همان جنبه ای است که می تواند به خوبی از طریق هنر مطرح شده و در آثار هنری نمود یابد. در اینجا اشاره به این نکته ضروری است که همانطور که پس از وقوع انقلاب، در طی سالها و با گذشت زمان، ساختارهای مختلف هماهنگ با آن تغییر کرده و روند تکاملی خود را می پیمایند، عرصه ی هنر نیز از این قاعده مستثنی نبوده و در طی این سالها برای شکوفایی بیشتر و حرکت به سوی تعالی بر مدار مفاهیم انقلاب، شیوه هایی اتخاذ گردیده و از جمله ی آن ایجاد جشنواره ها، نمایشگاه ها و فعالیت هایی از این دست برای معرفی هر چه بهتر هنر ایران اسلامی بوده است. هنر انقلاب، با در دست داشتن ظرفیت های بسیار و انواع ویژگی های مفهومی و زیبایی شناسانه، می تواند ضمن حفظ ارزش ها، خود مبلغ و مروجی برای این ارزش ها باشد. جشنواره ها، نمایشگاه ها و … نیز جدا از آن که محملی برای ارائه ی آثار هنری مختلف و بحث و تبادل نظر درباره ی آنها هستند، می توانند به بالندگی هنر جامعه و ترویج دیدگاه خاص هنری و تفکری که در پشت آنها وجود دارد نیز، بپردازند. بنابراین، تعریف هدف برای چنین رویدادهای هنری ای، امری حیاتی است.
در ادامه، به این می پردازیم که تعریف هدف برای چنین رویدادهایی (در اینجا یک جشنواره ی هنری که بر مدار ارزش های انقلابی شکل گرفته باشد) چگونه باید باشد و اساسا یک جشنواره ی انقلابی چه ویژگی هایی دارد و چگونه می توان آن را به این نام خواند.
اساسی ترین موضوع درباره ی یک جشنواره ی انقلابی، اهداف و خط مشی آن جشنواره اند. این اهداف، که خود را به صورت موردی در فراخوان جشنواره منعکس می کنند، چیزی جدای از اهداف اصلی هنر انقلاب (که پیش از این برشمردیم) نیستند که با زمینه ی هنری مورد نظر انطباق یافته اند. هر چند که این نکته هم قابل تامل است که امروزه در کشورمان جشنواره های زیادی با اهداف و حتی نام های انقلابی داریم که در عمل از این خط مشی فاصله گرفته و رو به سمت و سوهای مختلفی گرفته اند. البته این به این معنا نیست که در این باره، عمدی وجود دارد، بلکه به پویایی پدیده های مختلف چون هنر بستگی دارد. هر ارزش و مفهومی، همواره و در دوره های مختلف به ارائه ی تعریف درستی از خود نیازمند است و وقتی هیچ تعریفی نباشد، تعاریف دیگری می توانند به اشتباه جایگزین مفاهیم اصیل شوند.
بنابراین جشنواره ها – به عنوان پویاترین جلوه های نمایش یک هنر خاص – همواره به نظارت و بازنگری دلسوزانه نیازمندند و این امری است که درباره ی یک جشنواره ی انقلابی، هرگز نباید از آن غافل شد. تطابق تفکرات هنرمندان، داوران و دست اندرکاران با مضامینی که جشنواره سعی در طرح آن دارد، نیز از موضوعات دیگری است که باید مورد توجه اساسی قرار گیرد. این گونه بی شک مخاطبان جشنواره نیز، به درک درستی از مضامین طرح شده رسیده و به خوبی می توانند تفاوت یک جشنواره ی انقلابی با جشنواره ای که تنها ادعای آن را دارد، دریابند. همچنین چنین جشنواره ای می تواند فرصتی برای مطرح نمودن ارزش ها و اهداف انقلابی برای جوانانی باشد که از انقلاب سال 57 و جنگ تحمیلی و دفاع مقدس، چیزی جز نامی به گوششان نخورده است. همه ی اینها، در شرایطی کار می کنند که سایر زمینه ها نیز مهیا بوده و هنر جامعه در مسیر مورد نظر حرکت کند.
بنابراین، هنر انقلاب به عنوان هنری متعهد و پویا نباید در لاک خود مانده و باید به نشرآرمان ها و ارزش هایش – به عنوان بخشی از وظیفه – بپردازد و در این مورد جشنواره های مختلف (سینمایی، تئاتر، تجسمی، ادبی و …) می توانند موثر باشند، به شرط آن که ویژگی های لازم یک جشنواره ی انقلابی را بر عهده داشته باشند. این ویژگی ها نیز به نظارت و بازیابی و برنامه ریزی ِهمواره نیازمندند و تنها در این صورت است که می توان به کارکرد این جشنواره ها امیدوار بود، چرا که یک جشنواره ی انقلابی، نه تنها در نام که در عمل هم باید انقلابی عمل کند و این موضوع ساده ای نیست که بتوان به سادگی هم از کنارش عبور کرد.
این مطلب، در زمستان ۱۳۹۳، به سفارش موسسۀ مطبوعه به رشتۀ تحریر درآمده است.
