وقتی سرطان در استان‌های مختلف جولان می‌دهد!

ماندانا بخشی: بیماری سرطان، یکی از کابوس های قرن ماست. این بیماری، به دلیل روند افزایشی شدیدی که در سال های اخیر داشته است، مورد توجه فراوان قرار گرفته و در سراسر دنیا، تیم های پزشکی و محققان مجرب، تحقیقات و تلاش های فراوانی برای شناخت انواع و چگونگی ِ کنترل و درمان آن انجام می دهند.
طبق آمار، حدود دوسوم بروز انواع سرطان ها، در کشورهای در حال توسعه است و به خصوص، روند افزایشی ِ آن، در چند دهه ی اخیر در این کشورها – از جمله ایران – نگران کننده بوده است. این امر، دلایل متعددی دارد که هر کدام می توانند موضوع ِ گزارشی جداگانه باشند و به تفصیل، مورد بررسی قرار گیرند. اما در این گزارش قصد داریم به سوی دیگری از این ماجرا بپردازیم.
می دانیم که اولین گام، در بررسی هر مسئله و حل آن، شناخت دقیق موضوع و دست یابی به اطلاعات صحیح در مورد وضعیت فعلی آن است. یکی از مواردی که می تواند به ما در روند ِکاهش و کنترل بیماری سرطان یاری دهد، شناخت دقیق عوامل ایجاد کننده ی این بیماری، و سهم هر یک از این عوامل در شیوع آن است. منظور از شیوع، تعداد موارد ابتلا در کل جمعیت است.
عوامل محیطی و ژنتیکی فراوانی می توانند در ایجاد بیماری سرطان دخیل باشند، اما سن، جنس، نژاد و موقعیت جغرافیایی، چهار فاکتوری اند که می توانند الگوهای متفاوتی از سرطان را در جوامع مختلف به وجود آورند و لازم است به دقت مورد بررسی قرار گیرند. چرا که با خواندن آمار ارائه شده از تاثیر هر یک از این عوامل بر ابتلای افراد یک جامعه، به الگوهای مشخصی می رسیم که کاملا معنی دار به نظر می رسند. در این گزارش، به مورد چهارم یعنی موقعیت جغرافیایی می پردازیم و چگونگی توزیع سرطان در استانهای مختلف کشورمان را بررسی می کنیم. آیا استان هایی هستند که شیوع سرطان در میان ساکنین آنها بیشتر از سایر استانها باشد؟ و یا ممکن است که میزان ابتلا به نوع خاصی از سرطان در مناطق خاصی بیشتر باشد؟ همچنین به نظر می رسد که لازم است در این رابطه، جنسیت افراد نیز مورد بررسی قرار گیرد. آیا استان هایی هستند که در آنها میزان ابتلای یک جنس به سرطان، به طرز معنی داری از جنس دیگر بیشتر باشد؟
در ابتدا، اشاره به این موضوع لازم است که تعداد بیماران مبتلا به سرطان در کشور ما، از 18 هزار نفر در دهه ی هفتاد، به 80 هزار نفر در دهه ی نود افزایش یافته است. این افزایش ِ بی وقفه در سالهای اخیر، موجب گردیده که هر آمار و ارقامی تنها در زمان خودش معتبر باشد و حتی با گذشت زمانی کوتاه، دیگر دقت اولیه را نداشته باشد. با وجود این، اما آمارگیری های صورت گرفته در این مورد به صورت پراکنده و با فواصل زمانی انجام شده اند و بنابراین ممکن است کاملا دقیق نباشند.
آمارگیری های صورت گرفته نشان می دهند استانهای آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل و تهران، سرطان خیز ترین استانهای کشورمان – از نظر شیوع انواع مختلف این بیماری- هستند. هر چند که در بعضی منابع، استان اصفهان و برخی استان های شمالی نیز در این فهرست قید شده اند.
در گزارش های ارائه شده، متاسفانه توضیحی درباره ی این که این آمار تا چه حد به جمعیت این استانها مربوط بوده و آیا با توجه به این موضوع تعدیل شده اند؟ داده نشده است.
اما اگر بخواهیم این آمار را با توجه به جنسیت افراد مبتلا به سرطان، مورد بررسی قرار دهیم، موضوع کمی فرق می کند. طبق گزارش های ارائه شده، بیشترین آمار ابتلای زنان به سرطان به ترتیب متعلق به استان های یزد، تهران، اصفهان، مرکزی، آذربایجان شرقی و خراسان رضوی بوده و اما در مورد مردان، به ترتیب استان های مرکزی، آذربایجان شرقی، یزد، تهران و خراسان رضوی بیشترین آمار مبتلایان به این بیماری را داشته اند.
با یک نگاه اجمالی به این ارقام، مشخص می شود که در برخی استان ها، ابتلای یک جنس به سرطان به طور قابل ملاحظه ای بیش از دیگری بوده است. تحقیق درباره ی این موضوع و رسیدن به این که چه شرایطی می تواند درصد ابتلای افراد مختلف به سرطان را تغییر دهد، می تواند گام مهمی در شناخت دلایل بروز آن باشد.
مورد مهم دیگری که مطالعه و تحقیق درباره ی آن ضروری است، شیوع گسترده ی نوع خاصی از سرطان در مناطق خاصی از کشورمان است.
در برخی استان ها مانند استان تهران – از آنجا که به طور کل و به دلیل شرایط محیطی مانند آلودگی هوا و … شیوع انواع مختلف سرطان و حتی سایر بیماری ها بالاست – شاید چنین آماری چندان قابل توجه نباشد. اما به طور مثال، در استان کرمان – که حتی در بین ده استان سرطان خیز ایران جای نمی گیرد – آمار ابتلای مردم به بیماری سرطان حنجره بسیار بیش از میانگین کشوری آن است. چنین موردی جای تامل دارد و در مورد چرایی آن باید جستجو صورت گرفته و تدابیری اتخاذ شود.
مورد مشابه دیگر در استان های شمالی کشور رخ می دهد. در این استان ها، میزان ابتلای افراد به سرطانهای مری و معده بسیار نگران کننده بوده که البته کارشناسان، دلیل آن را آتشفشانی بودن خاک های مناطق شمالی کشور و غلظت بالای نیترات آنها – که از طریق محصولات کشاورزی و آب وارد چرخه ی تغذیه می شود – اعلام کرده اند.
شیوع بالای سرطان پوست در یزد، که گفته می شود به ویژگی های آب و هوایی این استان مربوط است، نیز مورد قابل تامل دیگری است.
در استانهای جنوبی و جنوب غربی کشور نیز، سرطان روده، بیماری ای است که آمار ابتلای افراد به آن بالاتر از میانگین کشوری بوده و باعث نگرانی شده است. سرطان مری و معده در استان خراسان جنوبی، سرطان سیستم گوارشی در استان چهارمحال و بختیاری و … از موارد دیگری اند که در این باره می توان به آن ها اشاره کرد.

همانطور که گفتیم، بررسی هر یک از این موارد و چرایی بروز آن، می تواند به ما در شناخت وضعیت فعلی این بیماری کمک زیادی کند. پیش از بررسی دقیق این وضعیت، نمی توان گامی درست و اساسی برای کاهش و کنترل آمار مبتلایان به سرطان برداشت. زیرا با دخیل بودن انواع فاکتورهای محیطی در ابتلای افراد به سرطان، بخش مهمی از تلاشهای صورت گرفته، باید در راستای کنترل این فاکتورهای محیطی و در نتیجه، فعالیت های پیشگیری کننده از سرطان (و نه فعالیت های درمانی) باشد. با شناخت عوامل موثر محیطی در هر استان و کنترل این عوامل، می توان گام های بزرگی در جهت کاهش روند نگران کننده ی بیماری سرطان برداشت. به طور مثال، فعالیت های صورت گرفته در استان های شمالی برای استفاده از آب لوله کشی سالم، میزان ابتلا به سرطان مری را در این منطقه با کاهش مناسبی روبرو ساخته و با ادامه ی این فعالیت و کنترل سایر موارد، می توان به کاهش قابل توجه این بیماری امیدوار بود. به طور مشابه، با شناسایی عوامل ایجاد کننده ی دیگر در سایر مناطق کشور، و به کار بستن راهکارهای مناسب، نیز می توان به کاهش آن در سراسر کشور کمک کرد. البته تا به حال نیز فعالیت های مناسبی در این زمینه صورت گرفته اما با توجه به آماری که درباره ی شیوع این بیماری در دست است، تلاش های بسیار بیشتری باید در این باره صورت گیرد. بد نیست که افراد نیز به این آمار و ارقام توجه کرده و گامی در جهت بهبود وضعیت موجود بردارند. برای مثال، ساکنین تهران که به خوبی می دانند آلودگی هوا می تواند باعث انواع مختلفی از سرطان ها شود – هر چند که آلودگی مسئله ای کلان است – اما در حد خود با استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی و … به کاهش آن کمک کرده و یا دست کم باعث افزایش بیشتر آن نشوند. همچنین، درباره ی ساکنین شهرهای بزرگ، مورد مهمی که می تواند خطر بروز انواع سرطان در مردم را افزایش دهد، شیوه ی زندگی ای است که بعضا به آن ها تحمیل می شود؛ کم تحرکی، خوردن غذاهای آماده و نامناسب و … . افراد می توانند با تغییر این شیوه ی زندگی، به خود و جامعه شان کمک بزرگی کرده و نه تنها از بیماری سرطان، بلکه از بسیاری بیماری های دیگر جلوگیری کنند.
بنابراین، اگرچه وظیفه ی اصلی بر دوش نهادهای مسئول است، اما این تنها وظیفه ی آن ها نیست که وضع را تغییر دهند. وقتی آمار در اختیار هر یک از ما قرار می گیرد، با آگاهی از وضع موجود، و اندیشیدن درباره ی راهکارهایی که از هر کدام ما بر می آید (ساده ترینش این است که گوشی های موبایلمان را صبح تا شب در دستمان نگیریم!) می توانیم به سهم خود گامی برداریم و با شروع از خود، خانواده ی خود، شهر و استان خود، روزی را ببینیم که دیگر خبری از این روند فاجعه بار افزایش سرطان در کشورمان نباشد.

این مطلب، در پاییز ۱۳۹۳، به سفارش موسسۀ مطبوعه به رشتۀ تحریر درآمده است.