ماندانا بخشی: خانواده به‌عنوان اولین بنیاد اجتماعی، نقش اساسی در شکل‌گیری یک جامعه دارد و برای داشتن جامعه‌ای سالم و موفق، داشتن خانواده‌های سالم یک ضرورت است. بخش وسیعی از معضلات و نابسامانی‌هایی که یک جامعه ممکن است با آن‌ها دست و پنجه نرم کند، ریشه در مشکلات خانوادگی دارند. بنابراین برای کاستن از مشکلات و هموار نمودن راه رشد و موفقیت، توجه به اولین بنیاد اجتماعی و سعی در رفع معضلات آن، امری اساسی است.
در دنیای امروز، افرادی سعی در کمرنگ نمودن و بی‌اهمیت جلوه دادن نقش خانواده در شکل‌گیری ساختار جامعه دارند و با مطرح نمودن نظریه‌های مختلف، نهاد خانواده را امری فرعی و ثانویه در شکل‌دهی به اجتماع امروز (که به انواع پیشرفت‌های علمی و تکنولوژیکی دست یافته) دانسته و اولویت را به موارد دیگری می‌دهند. این افراد توجهی ندارند که دقیقا در اجتماع امروزی و به واسطۀ پیشرفت‌های مختلف بشر است که امروزه نیاز به داشتن خانواده‌هایی سالم و مستحکم، بیشتر از هر زمان دیگری احساس می‌شود؛ خانواده‌هایی که بتوانند به فرزندان خود – به عنوان اعضای جامعۀ امروزی – طریقۀ صحیح استفاده از این پیشرفت‌ها را بیاموزند و راه را برای داشتن دنیایی پیشرفته‌تر و انسانی‌تر باز کنند.
نهاد خانواده، با وجود داشتن چنین نقش مهم و اساسی، همواره در طول تاریخ با تهدیدات بی‌شمار روبرو بوده و اغراق نیست اگر بگوییم که در قرن اخیر، این تهدیدات بیش از هر زمان دیگری افزایش یافته و البته شکل‌های جدیدی هم یافته‌اند. در کشورمان ایران، هرچند نهاد خانواده و نقش مهم آن همچنان مورد تأکید و توجه اساسی است، اما خانواده‌های ایرانی نیز از این تهدیدات در امان نبوده و به‌خصوص با توجه به موقعیت خاص خانواده‌های ایرانی و ارزش‌ها و هنجارهای اساسی آن‌ها، این تهدیدات را می‌توان از جنبه‌های مختلفی بررسی نمود.
در این گزارش قصد داریم با برشمردن ده عامل تهدید خانواده‌های ایرانی، به بررسی عوامل مهمی که امروزه استحکام این خانواده‌ها را مورد تهدید قرار داده‌اند بپردازیم و شما را به تفکری عمیق‌تر در این‌باره دعوت کنیم. بدیهی‌ست که آسیب‌شناسی دقیق و چاره‌اندیشی برای رفع این تهدیدها، تنها از عهدۀ کارشناسان این عرصه بر می‌آید.
عوامل تهدید فراوانند و همان‌طور که گفته شد، می‌توان آن‌ها را از جنبه‌های مختلف بررسی کرد، اما از آن‌جا که خانواده خود بنیادی اجتماعی است، در این گزارش به سراغ مواردی رفته‌ایم که به جنبه‌های اجتماعی یک خانواده و ارتباطات اعضای آن با هم و با دیگران، مربوط می‌شوند:
1) شبکه‌های اجتماعی: شبکه‌های اجتماعی مختلف، در سال‌های اخیر بسیار باب شده‌اند و امروزه کمتر کسی است که حداقل در یکی از این شبکه‌ها عضو نبوده و فعالیتی نداشته باشد. این شبکه‌ها با وجود داشتن فواید زیاد، اگر به درستی مورد استفاده قرار نگیرند، می‌توانند به عامل تهدید تبدیل شوند. اختصاص زمان زیاد برای فعالیت در این شبکه‌ها به جای گذراندن همان زمان در کنار اعضای خانواده، ایجاد رفتارهایی مانند چشم و هم‌چشمی و تمایل به تجمل و خودنمایی که در زمرۀ رفتارهای مخرب به شمار می‌روند، یافتن دوستان بی‌شمار مجازی و … از مواردی‌اند که همسران یا سایر اعضای خانواده مرتکب آن می‌شوند که می‌توانند استحکام و صمیمیت خانواده ها را دچار مشکلات اساسی ساخته و حتی اگر نه به صورت آشکار، اما به شکل پنهان و ذره ذره تاثیر خود را بگذارند. یادگیری فرهنگ استفاده از این شبکه ها و استفادۀ برنامه ریزی شده و به جا از آن‌ها، می تواند به کاهش این تهدیدات و آثار مخرب آن بیانجامد.
2) روابط اجتماعی: روابط اجتماعی، به خودی خود عامل رشد و بالیدن اعضای جامعه بوده و اگر از مسیر صحیح خود خارج نشوند، بسیار مفید خواهند بود. اما در دنیای امروز، با وجود انواع برنامه‌ها و اپلیکیشن‌هایی که نام اجتماعی را بر خود دارند، این روابط تا حد زیادی دچار افراط شده و منجر به ایجاد روابط غیر ضروری و بعضا مخربی شده‌اند. این روزها، تصویر اعضای یک خانواده که با وجود بودن در یک خانه، هریک سرشان را در گوشی موبایل خود کرده و انگار دنیایی فاصله در میانشان است، تصویر آشنایی‌ست. آن‌ها به جای اختصاص این زمان به اعضای خانواده و نزدیکان خود، وقت خود را به دیگران اختصاص می‌دهند. ایجاد روابط غیر ضروریِ به اصطلاح اجتماعی چه در محیط مجازی و چه در محیط‌های واقعی، توجه افراد را از ضروریات زندگی خودشان منحرف کرده و اثرات نامناسبی بر جا خواهند گذاشت. کنترل روابط اجتماعی و اولویت دادن به اعضای خانواده و مسائل آن‌ها، از مواردی است که هر عضو خانواده باید به آن توجه کند و دیگر اعضا را نیز به دقت در آن تشویق نماید.
3) دوستان اجتماعی: این روزها ترکیب «دوست اجتماعی» را که در سال‌های اخیر به فرهنگ واژگانی ما اضافه شده است، زیاد می‌شنویم. اما دوست اجتماعی چه کسی است و دوستی اجتماعی چه ویژگی‌هایی دارد؟ آیا همۀ انواع روابط افراد در محیط‌های اجتماعی مانند محل کار، محل تحصیل و … را می‌توان با زدن برچسب دوستی اجتماعی توجیه کرده و به سادگی از کنار آن عبور نمود؟ البته این مورد نیز به مانند تمام موارد دیگر اگر با رعایت حدود منطقی باشد، در جای خود امری طبیعی و مورد نیاز است، اما در مواردی می‌بینیم که افراد در این‌باره نیز دچار افراط و تفریط شده و به این طریق، با برانگیختن حساسیت همسر و سایر اعضای خانواده، موجب ایجاد اختلاف در محیط خانواده شده و تخم شک و بدبینی را در محیط خانه می‌پراکنند.
4) ماهواره و سریال‌های ماهواره‌ای: در سال‌های اخیر، تب سریال‌های شبکه‌های مختلف ماهواره‌ای، بسیاری از خانواده‌های ایرانی را فراگرفته و دیدن این سریال‌ها، تبدیل به جزیی از برنامۀ روزانۀ آن‌ها شده است. اکثر سریال‌های ماهواره‌ای، با مطرح کردن و عادی نشان دادن مسایلی مانند خیانت، دروغ و … در محیط یک خانواده، تصوری غیرواقعی از یک خانواده را در ذهن مخاطب (در اینجا زن‌ها و مردان ایرانی) ایجاد می‌کنند. ممکن است افرادی بگویند که این سریال‌ها را تنها برای سرگرمی می‌بینند و هیچ تاثیری از آن‌ها نمی‌پذیرند، اما این تاثیر قرار نیست که خود را به یک‌باره و یا دقیقا به همان شکل مطرح شده در این سریال‌ها (مثلا به شکل خیانت) به نمایش بگذارد. بلکه چنین سریال‌هایی با ایجاد انتظارات و تصورات غیرواقعی در ذهن افراد، می‌توانند به تدریج آن‌ها را نسبت به روابط خانوادگی خود دلسرد نموده و این دلسردی، خود را به شکل اختلافاتی در محیط خانواده نشان خواهد داد. چقدر خوب خواهد بود اگر صداوسیمای ما نیز به نیاز افراد به سرگرمی بهای بیشتری داده و با تولید سریال‌هایی به‌روز و باورپذیر – اما مطابق با ارزش‌های خانواده‌های ایرانی – افراد را به دیدن آن‌ها جذب نموده و به این شکل، به جای ایجاد توقعات نادرست، آن‌ها را به صمیمیت و همدلی تشویق نماید.
5) عقاید فمینیستی: اگر عقاید مردسالارانه قدمتی به طول تاریخ دارند، اما از همه‌گیر شدن عقاید فمینیستی، زمان زیادی نمی‌گذرد. فمینیست‌ها با مطرح کردن شعار «حقوق مساوی برای زنان و مردان»، گویی این حقوق مساوی را در شبیه‌سازی زنان به مردان جستجو می‌کنند. با برداشتی نادرست، فمینیست‌های افراطی فکر می‌کنند که با کمرنگ نمودن نقش زنان در خانواده، حضور آنان در اجتماع افزایش یافته و به این ترتیب، زنان منزلت از دست رفتۀ خود را بازخواهند یافت. در حالی‌که حضور زن در محیط خانواده و عشق‌ورزی او به همسر و فرزندانش، منافاتی با انجام وظایف اجتماعی او ندارد و اساسا آن منزلت از دست رفته را باید در موارد دیگری جستجو نمود. زن و مادر، به‌خصوص در خانواده‌های ایرانی دارای جایگاهی والا است و نقش اساسی را در ایجاد آرامش در محیط خانواده و نزدیک کردن افراد خانواده به هم دارد. محو نمودن نقش زن در خانواده، قطعا به محو نمودن بنیاد خانواده انجامیده و صدمات جبران‌ناپذیری به جا خواهد گذاشت.
6) عقاید مردسالارانه: هرچند امروزه، رواج عقاید مردسالارانه در خانواده های ایرانی بسیار کمتر از گذشته شده است، اما هنوز هم در گوشه و کنار کشورمان، نشانه‌هایی از این سنت نادرست دیده می‌شود. در یک خانواده، زن و مرد، با وجود داشتن نقش‌ها و وظایف مختلف، ارزش و اهمیتی یکسان دارند و هیچ‌یک نمی‌تواند با ایجاد نفوذ بر دیگری، تنها نظرات خود را در تصمیم‌گیری‌های زندگی دخیل سازد. زن و مرد، دو ستون محکم یک خانواده اند که تنها در کنار هم قادر به حفظ و برپا نگه‌داشتن خانواده خواهند بود. بنابراین لازم است که مرد با دخیل سازی همسر و البته فرزندان خود در امور مختلف زندگی، فضای احترام و صمیمیت را در محیط خانواده ایجاد نماید، و اگر غیر از این رفتار کند، نتیجۀ آن، دلسردی و نارضایتی سایر اعضای خانواده خواهد بود. چه خوب است که هر یک از ما با بازنگری در سنت‌های به جا مانده از گذشتگان خود، سنت‌های مفید را حفظ کرده و آن‌ها را که باعث آسیب می‌شوند، بدون ذره‌ای تعصب به دور بیندازیم.
7) عقاید فرزندسالارانه: این مورد اگرچه کمتر از دو مورد قبلی در خانواده‌های ایرانی دیده می‌شود، اما در صورت بروز، عواقبی به همان اندازه جبران‌ناپذیر خواهد داشت. فرزندان باید این حق را داشته باشند که دربارۀ مسایل خود تصمیم‌گیری کنند، اما رها کردن آن‌ها به حال خود و دادن اجازۀ هر نوع تصمیم‌گیری بدون مشورت و آگاهی والدین – به نام فرزندسالاری و ذهنیت باز و … – ، فضای خانواده را دچار اختلال خواهد کرد.
8) عقاید ضد ازدواج: امروزه در جوامع غربی، ازدواج نکردن یا زندگی افراد در کنار هم بدون صورت گرفتن ازدواج، امری عادی تلقی می‌شود. همۀ ما از مشکلاتی که چنین سبکی از زندگی در این جوامع ایجاد کرده (مانند جدایی زودهنگام، فرزندان تک سرپرست و … ) آگاهیم. اما متاسفانه در سال‌های اخیر در کشور ما نیز افرادی سعی در ترویج چنین سبکی از زندگی میان جوانان داشته و با اشاره به وجود موانع بسیار بر سر راه ازدواج جوانان ایرانی (مانند مشکلات اقتصادی، بیکاری و … ) آن را پیشنهاد می‌کنند. هرچند با وجود ارزش‌ها و هنجارهای جامعۀ ایرانی، چنین سبکی از زندگی به ندرت پذیرفته شده، اما عدم تمایل جوانان به ازدواج و مجرد ماندن آن‌ها چیزی است که در سال‌های اخیر افزایش فراوانی یافته و بسیار شاهد آن بوده‌ایم. گسترش چنین افکاری، به نظام خانواده ضربه‌های جدی وارد می‌کند و تنها با فراهم نمودن شرایط ازدواج آسان جوانان است که می‌توان از شکل‌گیری چنین عقایدی جلوگیری نمود.
9) بازی‌های رایانه‌ای: این مورد اگرچه نمود کمتری در خانواده‌های ایرانی دارد، اما به هر حال می تواند بخشی از افراد (به‌خصوص جوانان و نوجوانان) را درگیر خود ساخته و با مشغول نمودن آن‌ها در ساعت‌های طولانی – به‌خصوص در مورد بازی‌های آنلاین، رقابتی و … – بر روحیات آنان و ارتباطاتشان با افراد خانواده و نزدیکان اثر منفی بگذارد.
10) اولویت‌های کاری و اجتماعی: این موضوع اگرچه می‌تواند مصداق‌های بی‌شماری را دربرگیرد، اما در کلیت آن، زمانی رخ می‌دهد که افراد با وجود ازدواج کردن و تشکیل خانواده، همچنان کار یا تحصیل و مواردی دیگر از این دست را بر روابط خانوادگی خود مقدم بشمارند. این موضوع می‌تواند دلایل بسیاری داشته و از جنبه‌های مختلفی بررسی شود. در چنین خانواده‌هایی در مرحلۀ اول گفتگوهای فردی و در مراحل بعد، مراجعه به مشاور ضروری به نظر می‌‌رسد.
لازم است که هر کدام از ما با فهم درست از جایگاه خانواده و نقش آن در تامین امنیت، سلامت روانی و آرامش در زندگی شخصی‌مان، و همچنین تاثیر انکارناپذیر آن در ساختن جامعه‌ای بهتر و سالم‌تر، به خوبی از اهمیت اولین بنیاد اجتماعی آگاه شویم. در این میان، با شناخت تهدیدات و دستیابی به اطلاعات صحیح در این‌باره، می‌توانیم هریک به سهم خود با این تهدیدات مبارزه کرده، آن‌ها را از فضای زندگی خانوادگی خود خارج کنیم و به این ترتیب، برای هر چه بهتر حفظ نمودن آن بکوشیم.
این مطلب، در تابستان ۱۳۹۴، به سفارش موسسۀ مطبوعه به رشتۀ تحریر درآمده است.
