بررسی معماری روستاها (در مناطق سردسیر و گرمسیر)

معماری جریانی برای سازگاری با طبیعت

مجتبی ناطقی: معماری سنتی ایران همواره با استفاده از تکنیک های ظریف در ساخت، شرایط مطلوبی را برای مناطق مسکونی به همراه آورده است. همسو شدنِ خانه ها با طبیعت پیرامون خود همواره مهم ترین ویژگی این نوع معماری بوده است، حال می خواهد گرم ترین نقطه ی ایران زمین باشد یا سردترین آن. تکنیک هایی که امروز، نمونه های به روز شده ی آن ها را می توان در معماری نوین ایرانی یافت. در این گزارش به بررسی معماری روستاها در مناطق سردسیر و گرمسیر و ویژگی های عام معماری روستایی ایران و همچنین خانه های هر اقلیم متناسب با شرایط و ویژگی های آن پرداخته ایم.

مناطق گرمسیر
بیش از نیمی از مساحت ایران را مناطق گرم و خشک فرا گرفته است. با مطالعه ترکیب معماری و بافت شهری-روستاییِ مناطق گرم و خشک ایران در می یابیم که مقوله ی آب و هوا نقش بسیار مهمی در چگونگی بافت شهری و ترکیب معماری آن شهر یا روستا دارد. عامل آب و هوا همواره مشکل بزرگی برای ساکنین این مناطق بوده است. این مشکلات آن ها را در جهت یافتن راه حلی مناسب یاری کرده است. به طوری که با گذشت زمان شاهد بهبود معماری این روستاها از گذشته تا کنون بوده ایم. دمای بسیار بالا در روز و دمای کم در شب، تابستان های بسیار گرم و در مقابل زمستان هایی سرد، آب و هوای خشک ناشی از بارش کم و خشکسالی، از مشکلاتی هستند که روستاییان مناطق گرم و خشک با آن دست و پنجه نرم می کنند.
از آن جا که مرزهای آب و هوایی هیچ ربطی با مرزهای سیاسی کشورها ندارند، راه حل های پیدا شده توسط ساکنین مناطق گرم و خشک در سراسر دنیا بسیار شبیه یکدیگر بوده اند؛ هرچند که تفاوت های ظاهری کوچکی نیز داشته اند. یکی از این راه حل های ارزشمند در معماری یکی از روستاهای ایران یافت شده است؛ به صورتی که علاوه بر ضرورت دفاع در مقابل حمله ی دشمنان به روستا و رابطه های اجتماعی-اقتصادی داخل روستایی، ایجاد سایه ای بلند بر کل عمارت برای مقابله با نور سوزان خورشید باعث شد تا مردم روستا به فکر ساخت دژهایی بلند بیافتند. در واقع دو تیر و یک نشان، مقابله با تهاجم بیگانگان و فرار از گرما!
اغلب، دژها را به گونه ای می ساختند تا در فصل گرما بیشترین سایه را بر گذرهای اصلی و بخش های تابستانی عمارت های روستا بیاندازد. نمونه ی دست نخورده و صدمه ندیده ای از چنین روستایی را می توان در قسمت مرکزی استان یزد در حومه ی روستایی به نام فهادان یافت؛ قلعه ای به نام قلعه ی آل کاکویه که دیوار های بلند دور تا دورش بر تمامی کوچه ها سایه افکنده است. این نوع معماری را می توان در اکثر روستاهای واقع در مناطق گرم و خشک یافت. روستاهای محصور به دژ، دارای خانه هایی متصل به هم هستند و همین، سبب جلوگیری از نفوذ گرمای شعاعی به روستا می شود. بام های بلند نیز مانع خوبی برای مقابله با بادهای نامطلوب مناطق گرم و خشک هستند، پشت بام هایی که وظیفه ی سایه افکنی بر کوچه ها را نیز بر عهده دارند. نزدیکی خانه ها به یکدیگر، ارتفاع بام ها و سایه ی ایجاد شده بر گذرگاه های عمومی موجب کاهش ورود گرمای شعاعی به روستا می شود. رنگ روشن کاهگل و بام های گنبدی شکل خانه ها نیز اجازه ی انتقال حرارت به داخل عمارت را نمی دهند.
این ویژگی ها، از نیازهای زندگی در روستاهای گرم و خشک سرچشمه می گیرد. خانه ها، شب ها شاهد هوای خنکی هستند که سرتاسر حیاط را فرا می گیرد، در طول روز نیز هوای خنک در قسمت پشت به خورشید، حیاط را پر می کند. ایوان اصلی را به سمت شمال شرقی ساخته اند. این نوع معماری را در اکثر خانه های این منطقه می توان یافت. قسمت شمال شرقی، بیشترین سایه را در طول روز خواهد داشت. درست در مقابل این ایوان، قسمت زمستانی خانه قرار گرفته است و بیشترین آفتاب را در زمستان جذب می کند. خانه ها یا عمارت هایی که دور تا دور محوطه را فرا گرفته اند و در مرکز، حیاط یا باغچه دارند را خانه ها یا عمارت های چهارفصل می نامند. اما آنچه مسلم است مهمترین قسمت، قسمت تابستانی خانه است.
ایوان دارای یک فضای نیمه باز است که شب های تابستان تا به هنگام طلوع خورشید قابل استفاده است. ایوان ها را معمولا به اندازه ی دو یا بیشتر از دو پله، بالاتر از سطح زمین حیاط می سازند. این اختلاف ارتفاع را معمولا با دستگاه های تهویه هوا پر می کنند؛ البته استفاده از این دستگاه ها در شهر ها بیشتر از روستاها رواج دارد. قسمت زیرین ایوان را سرداب می نامند و همان طور که از نامش پیداست، خنک ترین و مناسب ترین جا برای قیلوله در ظهرهای داغ تابستان است.
بادگیر، سمبل و نشانه ی معماری شهری در مناطق گرم و خشک است. بهترین و کامل ترین مجموعه ی بادگیر ها را می توان در شهر کاشان و یزد یافت که معمولا بهترین گزینه برای خنک کردن قسمت تابستانی خانه ها هستند. البته باید اندازه خانه ها را نیز در نظر داشت. ساکنین خانه های بادگیر دار عموما اتاقی را برای تابستان خود انتخاب می کنند که بادگیر دارد. بادگیر ها معمولا در محور اتاق پنج دری مرکزی خانه، در طرفین پنج دری و یا در محور اتاقی که راه به سرداب داشته باشد، قرار می گیرند. نمونه های بسیاری از این بادگیرها را می توان در شهر یزد به خوبی مشاهده کرد.

مناطق سردسیر
وجود کوهستان ها و فلات های بلند یکی از چهار بخش آب و هوایی ایران را تشکیل می دهند. رشته کوه های البرز و زاگرس، مناطق مرکزی ایران را از دریای خزر در شمال، و از بین النهرین در غرب، جدا می کنند. کوه تفتان در شرق و شیرکوه در مرکز ایران قرار دارند. سرزمین های مرتفع غربی از سردترین مناطق ایران به شمار می روند، درست جایی که رشته کوه های زاگرس قرار گرفته اند. کلیات آب و هوایی این منطقه به شرح زیر است: سرمای شدید در زمستان و آب و هوای معتدل در تابستان، اختلاف زیاد میان دمای هوای شب و روز و بارش سنگین برف.
میانگین دمای هوا در گرم ترین ماه سال در این مناطق 3- تا 10 درجه سانتی گراد است. میزان تابش خورشید در تابستان ها زیاد و در زمستان ها بسیار کم است. زمستان ها اغلب طولانی بوده و زمین برای مدت زیادی از برف و یخ پوشیده خواهد بود. بهار که زمستان و تابستان را از یکدیگر جدا می کند، برای مدت کوتاهی میهمان سرزمین های سردسیر ایران خواهد بود.
با توجه به مطالبی که گفته شد، انرژی بسیار زیادی برای گرم کردن خانه ها در این نواحی مورد نیاز است. با درنظر گرفتن کمبود انرژی در سراسر دنیا و صرفه جویی در مصرف آن تنها راه باقی مانده داشتن معماری مناسب است که می تواند کمک بزرگی در جلوگیری از به هدر رفتن انرژی کند. معماری خانه ها در روستاها و شهرهای سردسیر به گونه ای طراحی می شود که بیشترین تابش خورشید را دریافت کنند. خانه های سنتی واقع در قسمت مرکزی فلات ایران دارای حیاط هایی در مرکز خانه هستند، به طوری که حیاط ها در مرکز قرار گرفته اند. اتاق خواب های بزرگ در قسمت شمالی حیاط قرار دارند، این اتاق ها به منظور استفاده ی بیشتر از نور خورشید در فصل های سرد بزرگتر از اتاق های نشیمن ساخته می شوند. قسمت جنوبی عمارت چندان کاربردی ندارد؛ مگر در تابستان های معتدل و کوتاه. بنابراین در روزهای باقی مانده از سال به عنوان انباری و محل نگه داری مواد غذایی استفاده می شود. بیشتر فعالیت های روزانه ی مردم روستا به سبب آب و هوای سرد در محیط داخلی خانه انجام می گیرند. بنابراین مساحت و فضای اتاق ها به مراتب بزرگتر از حیاط عمارت ساخته می شوند.
خانه های روستایی مناطق سردسیر هم ایوان دارند؛ اما در برابر مناطق گرمسیر بسیار کوچکترند و تنها برای محافظت از ورودی خانه در برابر برف و باران استفاده می شوند. همچون مناطق گرمسیر ایوان و ورودی خانه را یک تا دومتر بالاتر از سطح حیاط می سازند اما این بار برای جلوگیری از به هدر رفتن گرما، چرا که زمین رسانای خوبی برای گرماست. در نواحی سردسیر سقف خانه ها را کوتاه تر در نظر می گیرند؛ چرا که گرم کردن اتاق هایی با سقف بلند بسیار سخت تر و موجب به هدر رفتن انرژی بیشتری می شوند. پنجره ها را به گونه ای در نظر می گیرند تا در مسیر بادهای سرد نباشند. در مقایسه با نواحی گرم و خشک ابعاد این پنجره ها بزرگترند تا انرژی گرمایی بیشتری از نور خورشید دریافت کنند.
دیوارهای ضخیم، راهکار دیگری است که در معماری عمارت های روستایی در مناطق سردسیر کاربرد دارد. برای مثال از تبادل انرژی گرمایی بین فضای داخلی عمارت و محیط خارجی آن جلوگیری می کنند. در این مورد، استاندارد های معماری در مناطق سردسیر و کوهستانی و مناطق گرم و خشک تقریبا شبیه به یکدیگرند؛ تنها تفاوت آن ها در منابع تولید گرما است. منبع انرژی گرمایی در مناطق گرم و خشک از محیط بیرونی و در مناطق سردسیر و کوهستانی از محیط داخلی است. در این نواحی از دیوارهای ضخیم به عنوان نگه دارنده های انرژی در محیط داخلی استفاده می شود؛ به طوری که گرمای حاصل از تابش خورشید را در خود نگه داشته و در گرم کردن محیط داخلی در شب های سرد کمک بسیاری می کند.
عمارت های سنتی واقع در کوه های شمالی رشته کوه البرز دارای سقف های شیروانی هستند؛ اما سقف های صاف و معمولی هم دیده می شوند. در صورتی که شیروانی ها به شکل صحیحی سقف را بپوشانند، عملکرد بهتری نسبت به سقف های معمولی دارند. چرا که مسیر آب باران را تغییر می دهند. استفاده سقف های مسطح مشکلی ایجاد نمی کنند؛ چرا که برف های روی بام می توانند به عنوان عایق عمل کرده و محیط داخلی خانه را از ورود سرمای شدید مصون بدارد.

این مطلب، در تابستان ۱۳۹۳، به سفارش موسسۀ مطبوعه به رشتۀ تحریر درآمده است.

دیدگاه‌ خود را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

درباره سایت

از رنج زندگی، به ادبیات پناه آورده‌ایم؛ به واژه‌های خیال‌انگیز و آهنگین، به آه، نگاه و نگاره. به عشق، به مهر، به دوست داشتن…

پیوند دوستان

Copyright 2020 | Elmirashahan.ir | All Rights Reserved