سنت‌های خاص روستاهای آذری زبان (اردبیل، آذربایجان غربی و شرقی، زنجان، قزوین و ... )

از قاباخلاما تا چهارشنبه‌سوری در میان تاتی زبان‌ها

پرویز حسامی: تنظیم زمان یکی از نیازهایی بوده است که همواره در طول سالیان دراز در همه ی فرهنگ ها و تمدن ها وجود داشته و این باعث به وجود امدن سنت هایی شده است که هر منطقه را به نحوی از منطقه ی دیگر متمایز ساخته و باعث نظم، تنوع و دگرگونی جامعه ی انسانی شده است. آن چنان که ما اکنون شاهد سنت هایی هستیم که قدمت آنها به اندازه ی طول عمر تمدن های چند هزار ساله است. این سنت ها در اثر عدم وجود امکانات در نزد روستانشینان به وجود آمده اند.
روستاها، دارای فرهنگ و آداب و رسوم خاصی هستند. حتی می توان اظهار کرد که هر روستا با روستای مجاور خودش در فرهنگ و آداب و رسوم تفاوت هایی، هر چند اندک، دارد. اهالی روستاهای آذری زبان کشور که در شمال غربی و غرب کشور قرار گرفته اند، دارای سنت هایی هستند که بیش از هر چیز دیگری به آن ها پایبندند و تعصب به این سنت ها و عمل به آن ها را نمی توان انکار کرد. زبان روستانشینان آذری به زبان «تاتی» معروف است که با آن به تکلم می پردازند. از بین روستاهای تاتی زبان که غالباً در استان های آذربایجان غربی و شرقی، قزوین و زنجان قرار گرفته اند می توان به: کلور، درو و شال در استان اردبیل، فروزان، خیارج و سگز آباد در استان قزوین و سیاه رود، گندم آباد، قوچان و هزار رود در استان زنجان اشاره کرد. شغل اکثر روستانشینان آذری زبان در این نواحی، دامداری، کشاورزی و باغداری است. کشاورزی که از گذشته های دور پیشه ی افراد بسیاری از جوامع بوده و از زمان های بسیار دور در بین روستاییان این ناحیه رایج بوده است، این روزها اما به دلیل کهولت مردم و مهاجرت جوانترها به شهرها و ترک روستاها از رونق افتاده است. با وجود اینکه همچنان امکانات کشاورزی شامل زمین حاصلخیز و آب، برقرار است. این روستاها همچون روستاهای نقاط مختلف ایران از آداب و رسوم و سنت های خاصی برخوردارند. سنت هایی که زاییده فرهنگ و تاریخ و پیشینه ی این مناطق هستند. اگرچه این سنت ها در طول زمان دستخوش تغییرات بسیاری شده اند و به مرور از یاد افرادی که از این نقاط مهاجرت کرده اند، رفته است، اما همچنان روستاییان بسیاری این سنت های متفاوت و تاریخی را زنده نگاه داشته اند و هر سال بر شکوه اجرای آن ها می افزایند. در این گزارش به برخی از سنت های خاص روستاهای آذری زبان می پردازیم.

ماه رمضان
از جمله سنت هایی که در روستاهای آذری زبان وجود دارند، سنت های خاص مردم این مناطق برای استقبال از ماه رمضان است. این سنت ها با گذشت سال ها، فضایی اسلامی به چهره ی روستاها بخشیده و تکرار هر ساله ی آن ها روح همدلی و اتحاد را در دل روستاییان زنده نگاه داشته است. سنت های ماه مبارک رمضان در میان این روستاییان شامل: غبار روبی از مساجد، نگاه کردن به آینه هنگام رؤیت هلال ماه، افطاری دادن، اوباش دادن، احیای شب های قدر و فطریه دادن است که پیش از انجام این امور، خانه تکانی پیش از آغاز این ماه در آذربایجان مرسوم است. زنان و مردان روستایی در این ماه مانند عید نوروز به غبار روبی از منازل و مساجد می پردازند. آن ها در آغاز ماه مبارک رمضان فطیری به نام «نزیه» درست می کنند که یک نوع نان محلی مغزدار است و روی آن را با ابزارهای دم دستی مثل چنگال و ته استکان، تزئین می کنند. اما رسم پیشوازی از مشهورترین رسومی است که در میان مردمان متدین روستاهای آذری زبان رایج است که به آن «قاباخلاما» می گویند و براساس آن، دو یا سه روز قبل از رؤیت هلال ماه به پیشواز ماه رمضان می روند و روزه می گیرند. از دیگر سنت های روستاهای آذری زبان در ماه رمضان، دیدار، دلداری و تسلی دادن به خانواده های داغداری است که به تازگی بستگان خود را از دست داده اند. آن ها این سنت را در آغاز ماه بجا می آورند. اهالی روستاهای آذری زبان معتقدند که نگاه کردن به چهره ی یک کودک معصوم یا یک فرد مؤمن و نماز خوان یا نگاه کردن به آینه و سلام بر محمد(ص) و آل محمد(ص) بعد از رؤیت هلال ماه نیکو و پسندیده است. نگاه کردن به آینه در بین پیرمردان مناطق روستایی آذری زبان مرسوم تر است و آن ها بعد از اینکه به رؤیت آینه پرداختند، آن را به دور خود و اهل خانواده می چرخانند و بر محمد(ص) و آل محمد(ص) درود می فرستند.
از سنت های دیگر این ماه، می توان به افطاری دادن اشاره کرد که در میان همه ی مردم مسلمان، سنتی اصیل و خاص شمرده می شود. مردم این کار را بهانه ای برای بجا آوردن صله ی رحم می دانند. این رسم هم در میان روستاهای این نواحی به شیوه ای بسیار دلپسند وجود دارد. میهمانانی که به افطاری دعوت می شوند با در دست داشتن شیرینی هایی که مخصوص همان مناطق و روستاهاست به خانه ی میزبان می روند تا شیرین کامی را به همراه داشته باشد. سفره های آن ها همیشه با غذاهای رنگین و متنوعی مزین شده است اما چیزی که این سفره ها را متمایز می سازد، نان های روغنی و سوپ و خرماهای تزئین شده با گردو، پنیر، سبزی، ماست، پودر گردو، مربا، شیر برنج و انواع حلیم هاست. در گذشته، پیش از راه یابی رسانه های جمعی مثل رادیو و تلویزیون به دل روستاها، رسم اوباش دادن یا ضربه زدن بر دیوار خانه های اهالی روستا به منظور بیدار کردن آن ها برای سحر، مرسوم بوده که در بعضی از روستاها همچنان بر قوت خویش باقی است. «اوباش» یا «اوباش دادن»، اصطلاحی است که در بین عامه ی مردم این روستاها، به معنای زمان سحری خوردن است و وقت آن نیز یک ساعت پیش از اذان صبح است. از سوی دیگر، مؤذن های روستایی، مردم را از اوقات شرعی آگاه می ساختند و حرکت ستارگان و بانگ صبحگاهی خروس های محلی در تعیین اوقات مؤثر بوده اند. اما یکی از اصلی ترین و به یاد ماندنی ترین مراسم آذری زبانان در ماه رمضان، مراسم احیای شب های قدر است. برپایی هیأت های عزاداری از جایگاه خاصی در میان مردم این منطقه برخوردار است. روستاییان در این شب ها علاوه بر خواندن دعا و نیایش با پروردگار، برای اهالی محلات فقیر نشین آذوقه و مواد غذایی تهیه می کنند و به صورت غیر مستقیم آن ها را در اختیار نیازمندان قرار می دهند.
در بخشی از مناطق روستانشین آذربایجان شرقی از جمله توابع جلفا در روز 27 رمضان، مصادف با مرگ ابن ملجم، جشن می گیرند. در این روز جوانان با چوب و کاه، آدمکی از ابن ملجم می سازند و پس از عبور دادن آن در کوچه و محل، آن را به آتش می کشند.

عید نوروز
پیش از فرارسیدن سال نو، چهارشنبه سوری و آتش افروزی در میان تاتی زبانان به منظور استقبال از فصلی تازه با آدابی با شکوه برگزار می شود. صبح آخرین چهارشنبه ی سال، مردم به سر آب رفته و از روی آن می پرند و می خوانند: آتیل ماتیل چرشنبه (باطل شود چهارشنبه)، بختیم آجیل چرشنبه (بختم باز شود چهارشنبه). در این روستاها اعتقاد بر این است که چهارشنبه ی آخر سال، چرشنبه خاتون است. بنابراین زنان آذری روستایی بالای اجاق خوراک پزی با آرد، شکل زنی زیبا را می کشند و زیر آن یک آینه و شانه می گذارند تا وقتی چهارشنبه خاتون آمد، سرش را شانه بزند. این تاکیدی بر بارور شدن زمین در آخرین روزهای اسفند دارد.
مراسم سنتی سایا از جمله زیباترین رسم های مردمان خطه ی آذربایجان به مناسبت روزهای پایانی سال و آغاز سال نو است که بر پا کننده ی این مراسم، شخصی به نام «سایاچی» است. سایاچی ها با قلب هایی مالامال از آرزوهای خوش و دعای خیر، روز شمار پایان سال را با شعر و ترانه زمزمه می کنند و خیر و برکت سال آینده را از درگاه بی همتای بخشنده طلب می کنند.
روستاهای آذری زبان در عید نوروز مراسم با شکوهی بر پا می کنند و به پخش غذاهای مختلف روستای خود که از معروف ترین آن ها می توان به کوفته تبریزی اشاره کرد، می پردازند. خانواده ها در روز عید پس از سپری کردن ساعات اولیه ی روز به گردش و تفریح در دل طبیعت، بر سر سفره ای می نشینند که کوفته تبریزی زینت بخش آن است. «تکم گردان» از سنت های نوروزی در میان تاتی زبان هاست. مردم روستانشین آذری زبان در آستانه ی عید نوروزِ باستانی با عروسک های بز (تکه) و ماجراهای شیرینش به استقبال بهار طبیعت و سال نو می روند. تکم واژه ای ترکی به معنی بز نر است. و اجرا کننده ی این مراسم در حالی که عروسکی به شکل بز نر در دست دارد، شعرهای دلنشینی درباره ی تکه و ماجراهایش می خواند. از سنت های دیگر تات زبان ها، «بایراملئق» است که افراد با فرا رسیدن عید نوروز به همدیگر عیدی یا بایراملئق می دهند. این عیدی از طرف بزرگترها به کوچک ترها داده می شود.
با دقت در این سنت ها و آداب خاص روستاهای آذری زبان، می توان نتیجه گرفت که سنت، جزء جدا نشدنی زندگی در نزد روستانشینان آذری زبان است و بدون شک سنت هایی که در دل این روستاها وجود دارد، با زندگی آن ها پیوندی قوی برقرار کرده است. جلوه های این آداب و سنن در زندگی آن ها کاملا عینی و محسوس است. از سنت های خاص آن ها در ماه رمضان گرفته تا رسم های ویژه ی آن ها در آغاز سال نو، همه و همه نشانه ی وجود تمدن و فرهنگ قوی و کهن در این مناطق هستند. این سنت ها بعد از چندین هزار سال، همواره در زندگی این مردمان جاری ست و شکوه و جلال عظیمی به قامت روستاهای آذری زبان بخشیده است.

این مطلب، در تابستان 1393، به سفارش موسسۀ مطبوعه به رشتۀ تحریر درآمده است.

دیدگاه‌ خود را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

درباره سایت

از رنج زندگی، به ادبیات پناه آورده‌ایم؛ به واژه‌های خیال‌انگیز و آهنگین، به آه، نگاه و نگاره. به عشق، به مهر، به دوست داشتن…

پیوند دوستان

Copyright 2020 | Elmirashahan.ir | All Rights Reserved