مجتبی ناطقی: انتخاب دانشگاه، مسالهی بسیار مهمی است که دانشآموزان معمولا بعد از گذراندن دورهی متوسطه با آن روبهرو میشوند. بعضی از دانشآموزان با توجه به شرایط و سطح فکری محل زندگیشان و یا سطح علمی مدرسهای که در آن تحصیل میکنند، زودتر از بقیهی دانشآموزان به فکر انتخاب دانشگاه میافتند. هر چند که این کار تقریبا بیفایده است. (حداقل تا قبل از باخبر شدن از رتبهای که در کنکور بدست میآورند.) اما خوب برای کسانی که از ابتدا راهشان را انتخاب کردهاند و حسابی تلاش کردهاند میتواند مفید واقع شود. اما مشکل همین جاست. چطور و چگونه میتوان یک انتخاب درست داشت؟ دانشآموزان چه طور میتوانند از سطح واقعی علمی یک دانشگاه با خبر شوند؟
دانشآموزانی که با هزار امید و آرزو برای چنین روزی تلاش کردهاند، کنکور دادهاند، رتبهی خوب کسب کردهاند و حالا انتخاب رشته و دانشگاه برایشان خواب و خوراک نگذاشته و نگران از آینده، در انتخاب دانشگاه دچار سردرگمی شدهاند. کافی است شهری که در آن زندگی میکنند، شهری علم پرور و دانشگاه محور باشد، این مشکل دو چندان میشود، چرا که انتخاب بین دانشگاههای مختلف آسان نیست. شاید اولین راهکاری که به ذهنمان میرسد، جست و جوی اینترنتی ساده ای در جهت پیدا کردن یک رتبه بندی باشد. آیا این رتبه بندی قابل اعتماد است؟ آیا معیارهایی که در حین انجام این پروسه (رتبه بندی) درنظر گرفتهاند با معیارهای این دانشآموزان همخوانی دارد؟ و هزار و یک سوال دیگر که ممکن است مشغله ذهنی این دانشآموزان شود.
جست و جوی اینترنتی برای رتبهبندی دانشگاههای ایران سرانجام ندارد. به علت مختلف بودن منابع در این حوزه نتیجهی مناسبی حاصل نخواهد شد. اخیرا رتبهبندیهای انجام شده در داخل کشور نیز با پیروی از معیارهای بین المللی باعث شده تا درصدی از این سردرگمی از بین برود. یکی از بهترین راههای انتخاب دانشگاه براساس این رتبهبندیها، استفاده کردن از رتبهبندیهایی است که بر اساس رشتههای مختلف دستهبندی شدهاند. برای مثال رتبهبندی دانشگاههای صنعتی، پزشکی، علوم انسانی، علوم زیست محیطی، علوم پایه و غیره است. این کار باعث میشود تا اطمینان بیشتری داشته باشیم. برای مثال دانشآموزی که در رشتهی ریاضیفیزیک درس میخواند و علاقهمند به ادامهی تحصیل در رشتههای فنی و مهندسی است، میتواند با اتکا بر رتبهبندی انجام شده میان دانشگاههای صنعتی، رشتهی موردعلاقهاش در دانشگاهی که رتبهی بهتری در این لیست دارد را انتخاب کند.
رتبهبندی دانشگاهها در ایران، اتفاقی مهم به شمار میرود ولی متاسفانه وزارت علوم در این سالها (بعد از انقلاب اسلامی ایران تا سال 1389) آن طور که باید به این مهم نپرداخته است.
موضوع رتبهبندی دانشگاهها و موسسات پژوهشی کشور پس از تاسیس پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) در شیراز، از سوی معاونت پژوهش و فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دکتر محمد مهدی نژاد نوری به ISC ابلاغ شد. در سال های 2006 و 2007 میلادی با حضور و مشارکت خبرگان و با همکاری سازمان کنفرانس اسلامی و ایسیسکو شاخص های رتبه بندی تهیه شدند و اکنون دانشگاه ها و موسسات پژوهشی جمهوری اسلامی ایران بر اساس این معیارها و شاخص ها از سال 1389 سالانه توسط ISC رتبه بندی می شوند.
با اینکه نظام رتبهبندی دانشگاهها، نظامی نو پا و جوان است، اما فعالیتهای انجام شده در جهت پیشرفت این مرکز غیر قابل انکار است. پیشرفت چشمگیر این مرکز در 5 سال اخیر و تحقیقات و الگو برداریهای انجام شده در سطح جهانی باعث شده تا لیست دانشگاههای ایران را این بار در یک رتبهبندی کشوری (ملی) شاهد باشیم.
معیارها و شاخصهای رتبهبندی دانشگاهها و موسسات تحقیقی ایران در سال 1392 از این قرارند:
1. پژوهش (وزن کل: 57 درصد): معیار پژوهش یکی از مهمترین معیارهای مورد محاسبه در رتبهبندی حاضر است که همانند بسیاری از نظامهای بینالمللی رتبهبندی، بیشترین وزن را در مجموع به خود اختصاص داده است. این معیار شامل شش شاخص است. میان این شاخصها، بیش از همه، کیفیت، کارایی و حجم پژوهش اهمیت دارند (60 درصد). بعد از آن ها به ترتیب، نرخ رشد کیفیت پژوهش، نرخ رشد کارایی پژوهش و ثبت نامهها (40 درصد) اهمیت دارند.
2. آموزش (وزن کل: 32 درصد): مجموع شاخصهای این معیار میزان دستیابی دانشگاهها موسسات تحقیقاتی را به نگهداری و انتشار دانش به عنوان دومین ماموریت مهم دانشگاهها مورد ارزیابی قرار میدهد. اولین شاخصهای موردنظر و بسیار مهم، اعضای هیات علمی دارای جایزه و اساتید پر استناد ((Highly cited researchers) شامل استانداردهای ISI و OIC) هستند. بعد از این دو شاخص مهم، شاخصهای دیگری مثل نسبت اعضای هیات علمی دارای مدرک PhD به کل اعضای هیات علمی، فارغ التحصیلانی که جایزه گرفتهاند، فارغ التحصیلان پر استناد، نسبت اعضای هیات علمی به دانشجو، نسبت دانشجویان تحصیلات تکمیلی به کل دانشجویان و در نهایت دانشجویان دارای جایزه در المپیادهای بین المللی به ترتیب از اهمیت زیادی برخوردارند.
3. وجهه بین المللی (وزن کل: 6.5 درصد): به نظر میرسد که بینالمللی بودن دانشگاهها و موسسات تحقیقاتی، حرکت مثبتی در جهت کیفیت آموزش، خروجی پژوهش، درک اجتماعی-فرهنگی و در نهایت اعتبار و خوشنامی دانشگاه است. بنابراین، دارا بودن مواردی همچون اساتید و دانشجویان بینالمللی، اعضای هیات علمی که مدرک دکتری خود را از خارج از کشور خود دریافت کرده باشند، کارگاهها و کنفرانسهای بینالمللی و تعاملات بینالمللی میتواند برای یک دانشگاه یا موسسه تحقیقاتی امتیاز محسوب شود.
4.تسهیلات و امکانات (وزن کل: 2 درصد): تسهیلات و امکانات شامل کلیهی اموری است که سبب تسهیل فرآیند آموزش و پژوهش در موسسه مذکور است و در واقع امکانات هر دانشگاه یا موسسه تحقیقاتی نشان دهنده قدرت و قوت آن است. تسهیلات و امکانات، طیف گستردهای از کتابخانه گرفته تا آزمایشگاه و خدمات مختلفی که به دانشجویان ارائه میشود را در برمیگیرد و لذا تعیین کمیت بسیاری از این موارد نشدنی و یا دشوار است. با لحاظ کردن این مساله، در محاسبهی معیار تنها شاخصهای قابل شمارش درنظر گرفته شدهاند. اولین شاخص، سرانهی تعداد عناوین کتاب به ازای هر دانشجو است که نشان دهندهی میزان توجه دانشگاه و یا موسسه مذکور به کتابخانه وابسته و ارائه خدمات کتابخانهای به اعضای هیات علمی، دانشجویان و محققان خود است. شاخص دوم این معیار، تعداد مراکز یا موسسات تحقیقاتی دانشگاه است که ارتباط مستقیمی با تحقیق و پژوهش در رشته یا رشتههای تخصصی دارد.
5.فعالیت اجتماعی – اقتصادی (وزن کل: 2.5 درصد): بسیاری معتقدند که اولین مسئولیت دانشمندان و دانشپژوهان، ارتقای رفاه و آسایش جامعه است و هر چه دانشگاهها در این زمینه فعالتر باشند، آنگاه میتوان ادعا نمود که اعتبار و مقبولیت آنان نیز بالا است. حال به بررسی شاخصهای مربوط به این معیار میپردازیم: 1. تعداد موسسات و شرکتهای spin-off : شرکت spin-off مرکز پژوهشی یا پژوهشکدهای است که به پیشنهاد یک واحد تولیدی یا صنعتی و با سرمایهی آن واحد جهت انجام تحقیقات در حوزه ماموریتهای آن واحد در دانشگاه تاسیس میشود. 2. تعداد مراکز رشد (به صورت مستقل یا در پارکهای علم و فناوری) : منظور از مرکز رشد در این شاخص، واحدی است که به منظور حمایت از کارآفرینان تحصیل کرده تاسیس میشود و با ارائه امکانات و تسهیلات عمومی، زمینه پاگرفتن شرکتهای جدید را فراهم میکند.
حال میخواهیم نیمنگاهی به روند فعالیت مراکز رتبهبندی در خارج از ایران داشته باشیم. در حال حاضر، بعضی از نظامهای رتبهبندی معتبر در جهان از این قرارند: نظام رتبهبندی QS، نظام رتبهبندی شانگهای، نظام رتبهبندی تایمز، نظام رتبهبندی Leiden و نظام رتبهبندی Maclean. در این جا به معرفی مختصری از این رتبهبندیها اشاره میکنیم.
نظام رتبهبندی QS:
این نظام رتبهبندی، بر اساس معیارهای مختلف، رتبهبندیهای مختلفی را به صورت سالانه منتشر میکند. در سال 2015 رتبهبندی دانشگاههای جهان براساس موضوع به این ترتیب منتشر شد: هنر و علوم انسانی (هنر و طراحی، زبان و ادبیات انگلیسی، تاریخ، زبان شناسی، زبانهای معاصر و فلسفه)، فنی و مهندسی (معماری، شیمی، عمران، علوم کامپیوتر، مهندسی برق و مهندسی مکانیک و هوا فضا)، علوم زندگی و پزشکی (کشاورزی و جنگلداری، علوم زیست شناسی، پزشکی، دندانپزشکی، علوم داروسازی، روانشناسی و دامپزشکی)، علوم طبیعی (فیزیک و نجوم، ریاضیات، علوم زیست محیطی، علوم زمین و دریایی، شیمی، علم مواد و جغرافیا) و در نهایت علوم اجتماعی (حسابداری، تجارت و مدیریت، ارتباطات و رسانه، مطالعات در حال توسعه، اقتصاد، آموزش، حقوق، سیاست و مطالعات بین الملل، جامعه شناسی و آمار). در این نظام رتبهبندی، رتبهبندی براساس عملکرد دانشکدهها، رتبهبندی براساس قارهها و همچنین براساس شهرهایی با دانشجویان برتر انجام داده است. یکی از نقاط ضعف این رتبهبندی جامع و کامل نبودن و محدودیت صد دانشگاهی است که در نظر گرفته است.
نظام رتبهبندی شانگهای The Academic Ranking of World Universities (ARWU)
این نظام بندی با نام کاملتر رتبهبندی آکادمیک دانشگاههای جهان(ARWU) از سال 2003 تاکنون در کشور چین فعالیت میکند. معیارهای این مرکز برای رتبهبندی دانشگاههای جهان از این قرار است: 1. تعداد فارغ التحصیلان و کارکنان برنده جایزه نوبل و مدال فیلد 2. تعداد محققان برتر و انتخاب شده توسط تامسون رویترز. 3. تعداد مقالههای منتشر شده در ژورنالهای طبیعت و علوم. 4. تعداد مقالات نمایه شده در نمایه استنادی علوم(نمایه استنادی علوم اجتماعی و گسترش یافته) 5. عملکرد سرانه یک دانشگاه. سالانه بیش از 1200 دانشگاه توسط این مرکز رتبهبندی و 500 دانشگاه برتر دنیا معرفی میشوند. طبق آخرین رتبهبندی شانگهای در سال 2014، دانشگاه تهران تنها نمایندهی ایران در 500 دانشگاه برتر دنیاست.
نظام رتبهبندی تایمز (The Times Higher Education World University Rankings)
نظام رتبهبندی تایمز با لیست کردن دانشگاههای برتر جهان و بهرهمندی از تنها جداول عملکرد دانشگاههای بین المللی راه قضاوت دانشگاهها در سطح جهانی را برای متقاضیان میسر ساخته است. این نظام رتبهبندی با توجه به شاخصهایی چون تدریس، تحقیق، انتقال دانش و همچنین چشمانداز بینالمللی، رتبهبندی را انجام میدهد. این مرکز با ارائهی یک مقایسهی جامع و کامل، اطلاعات مفید و موردنیاز را در دسترس رهبران دانشگاهها، دانشگاهیان، اساتید، دانشجویان و البته صنعت و دولت کشورها قرار میدهد. بهترین نمایندهی ایران در لیست رتبهبندی تایمز (2015-2014) دانشگاه صنعتی شریف (رتبهی 350-301) و بعد از آن دانشگاه صنعتی اصفهان (رتبهی 400-351) قرار گرفتهاند. قابل توجه است که در رتبهبندی 100 دانشگاه برتر آسیا طبق نظام تایمز، نمایندگان ایران در این لیست، به این ترتیب قرار گرفتهاند: دانشگاه صنعتی شریف (با رتبهی 37)، دانشگاه علوم پزشکی تهران (با رتبهی 83) و دانشگاه صنعتی اصفهان (با رتبهی 85).
منابع:
گزارش نهایی طرح پژوهشی: نظام ارزیابی وب سایت دانشگاههای وزارت علوم، تحقیقات و فناوری؛ وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی (محمدرضا قانعی/ استادیار پژوهشی/ اردیبهشت 1388)
http://www.isc.gov.ir
http://www.msrt.ir
http://www.shanghairanking.com
http://www.topuniversities.com
http://www.timeshighereducation.co.uk
http://www.leidenranking.com
http://www.macleans.ca/education/unirankings
این مطلب، در بهار 1394، به سفارش موسسۀ مطبوعه به رشتۀ تحریر درآمده است.