هدی محمدی: با روی کار آمدن دولت تدبیر و امید، باور این بود که فصلی جدید از روابط ایران و جهان بر پایۀ احترام متقابل شکل خواهد گرفت و در سایۀ این مهم، آیندهای روشن و شرایطی مطلوب برای اقتصاد کشور و وضع معیشت مردم رقم خواهد خورد. با این سیاست، اولویت اول دولت یازدهم مذاکره با شش قدرت بزرگ جهان قرار گرفت. بعد از دو سال تلاش مجاهدانۀ دیپلماتهای جمهوری اسلامی توافقی تحت عنوان برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) تدوین و جهت تصویب به مجلس شورای اسلامی ایران تقدیم شد، پس از تصویب برجام توسط مجلس شورای اسلامی رییس جمهور دولت یازدهم به همراه جمعی از مقامات عالیرتبۀ کشور به دو کشور عضو اتحادیۀ اروپا سفر کرد؛ فرانسه و ایتالیا. طی این سفر رییس دولت یازدهم با مدیرعامل شرکت هواپیمایی ایرباس ملاقاتی داشت و با عقد قرار داد، بنا شد که تا پایان سال 2016، 16 فروند هواپیمای مسافربری ایرباس به جمهوری اسلامی وارد شود.
اولین ایرباس در تاریخ 23 دی ماه 1395 پس از 37 سال به ایران آمد (ایرباس 321) و مورد استقبال بسیاری از مسئولین در فرودگاه قرار گرفت. این هواپیمای مسافربری برای سفرهای داخلی انتخاب شد و اولین سفر خود را به مقصد مشهد مقدس پیمود. ورود این هواپیما به کشور بهعنوان یکی از دستاوردهای مهم برجام بیان شد و این طور جلوه کرد که مشکل بزرگی از پیش روی جمهوری اسلامی ایران در جهت بهبود سطح معیشت و زندگی مردم برداشته شده است.
باید به یاد آورد که درست یک ماه پیش از ورود ایرباس نو به ایران شاهد سانحۀ دلخراش برخورد دو قطار مسافربری با یکدیگر در سمنان بودیم، سانحهای که 47 نفر در آن کشته و 103 نفر مصدوم شدند. 9 ماه پیش از وقوع این سانحه، به گفته رییس پلیس راهور، 389 نفر از هموطنان ما در تعطیلات نوروز 1395 جان خود را بر اثر سوانح جادهای از دست دادند. باید توجه داشت که سالانه 800 هزار تصادف در ایران روی میدهد که از این تعداد، 19 هزار نفر جان خود را از دست میدهند و بیش از 300 هزار نفر مصدوم میشوند. بنابراین از حیث آمار، ایران در صدر مرگبارترین حوادث جادهایِ جهان قرار دارد.
پس با یک محاسبۀ سرانگشتی در مییابیم، اگرچه رسیدگی به خط هوایی ایران عملکردی مثبت و لازم است، اما آیا اهمیت بهبود وضعیت خطوط هوایی مهمتر از رسیدگی به وضعیت جادهها و سیستم ریلی کشور است؟
طبق آمار، تنها 12 درصد جمعیت کشور از خطوط هوایی برای حمل و نقل و… بهره میبرند، به عبارت دیگر 88 درصد جمعیت ایران از سیستم حمل و نقل ریلی و جادهای استفاده میکنند! با نگاهی مقایسهای بین هزینه سفرهای زمینی و ریلی در برابر سفرهای هوایی، میتوان به سادگی نتیجه گرفت که تنها قشر خاصی از مردم از خطوط هوایی برای مسافرت استفاده میکنند که بیشک شامل قشر متوسط، متوسط رو به پایین و مستضعفین – که اکثریت جمعیت کشور را شامل میشوند – نمیشود.
با این حال به نظر میرسد دولت اعتدال در تشخیص بین اهم و مهم چندان موفق نبوده است و بودجهای که برای بهبود وضعیت حمل و نقل ترتیب داده شده برای قشر خاصی صرف میکند!
باید به این نکته دقت کرد که ورود هواپیماهای جدید به کشور و بهبود خطوط هوایی کاری حسنه و درست است، اما آنچه ارزش واقعی اعمال ما در تمام سطوح را مشخص میکند اولویتبندی آنهاست. در شرایطی که طبق آمار رسمی و غیررسمی بخش کثیری از مردم ایران در وضعیت فقر مطلق و نسبی به سر میبرند و ما روزانه نمونههای عینی آن را در کوچهها و خیابانها شاهد هستیم، در زمانی که معاش کارگران مدام مورد تهدید قرار میگیرد و قشر جوان کشور از معضل بیکاری رنج میبرند، در دورانی که روستاییان زحمتکشِ کشور بهعنوان تولیدکنندگان راهبردی هر دولت، از مصائب و مشکلات زیادی آزردهخاطر هستند، آیا صرف هزینه برای قشر خاص و معدودی از جامعه کاری به صلاح است؟ در شرایط کنونیِ کشور نهتنها تمام رفتارهای دولت جمهوری اسلامی باید در جهت اهداف کلی اقتصادی کشور باشد بلکه حتی نباید موضعی ممتنع در خصوص این سیاستها داشته باشد.
اگر بخواهیم بین سه سیستم حمل و نقل جادهای، ریلی و هوایی ترتیبی بر مبنای اهمیت در راستای بهبودبخشی وضعیت فعلیشان قائل شویم، سیستم هوایی در آخرین رتبه قرار میگیرد، اما سوالی که ممکن است در اینجا ذهن مخاطب را درگیر کند این است که چرا سیستم ریلی از سیستم هوایی اهمیت بیشتری دارد؟ در پاسخ باید گفت سرمایهگذاری در توسعۀ حملونقل ریلی، تأثیرپذیری متقابل در سودمند بودن نیروی کار و همچنین افزایش میزان کارایی سرمایهها را در پی خواهد داشت، در حالی که نیروی کار مورد نیاز در سیستم هوایی، نیروی متخصص است. از سوی دیگر هزینهای که باید صرف صنعت داخلی شود، صرف صنعت هوایی کشور تولید کنندۀ هواپیما خواهد شد.
قطار، بهترین نوع حملونقل در جهت بالا بردن تحرک فضایی و کاهش عدم تعادلهای فضایی است، در حالی که هیچ یک از سیستمهای حمل و نقل به کاهش عدم تعادلهای فضایی کمک شایانی نمیکنند. رشد زیرساختهای ریلی میتواند از یکسو با کاهش هزینههای تولید، موجب رونق تولید شود و از سوی دیگر با تسهیل دسترسیها به بازارها به رونق مصرف و در نتیجه تحریک رشد اقتصادی بیانجامد، در حالی که وارد کردن هواپیماهای خارجی تحرک اقتصادی در پی ندارد و حتی میتواند نتیجۀ معکوس داشته باشد.
ارزانی حملونقل ریلی موجب میشود اکثریت طبقات مردم بتوانند از قطار برای جابجایی استفاده کنند و درواقع مسافران قطار «همه» مردماند، درحالیکه حملونقل هوایی در همۀ جهان به دلیل گرانتر بودن بیشتر مورد استفادۀ طبقۀ مرفه است. به عبارت دیگر مصلحتاندیشی برای سیستم حمل و نقل ریلی مصلحتاندیشی برای عموم مردم، علیالخصوص قشر ضعیف جامعه است.
بنابراین، عملکرد ناصحیح دولت عواقبی به دنبال دارد؛ از جمله اینکه با وجود هزینه زیاد برای بهبود وضعیت حمل و نقل، از خسارتها و تلفات جانی کشور کم نمیشود و عملا سود چشمگیری با کم کردن از تلفات جانی، افزایش رفاه عمومی همه مردم – و نه قشری خاص – با وجود هزینه زیاد و صرف بودجه به دست نمیآید.
با این همه چرا دولت تدبیر به جای اتخاذ تدبیری که نفع عموم را در بر داشته باشد تنها به قشر خاصی از میاندیشد؟ آیا این امر نشان از ناآگاهی دولت از مشکلات طبقۀ محروم دارد؟ آیا واهمهای از اتمام وضعیت پساتحریم و شروع تحریمهای مجدد وجود دارد؟ (که در صورت آغاز تحریمهای مجدد عملا امکان نوسازی خط هوایی از بین میرود). آیا قرارداد بین ایران و شرکت هواپیمایی ایرباس که به واسطه رییس دولت اعتدال منعقد شد صرفا یک قرارداد اقتصادیست یا قراردادی سیاسی جهت جلب رضایت قشر خاصی از افراد جامعه است؟ آیا این گونه عملکردهای دولت نشان از نیاز به شیرین جلوه دادن دوران پسابرجام برای دریافت مقبولیت و محبوبیت نزد مردم نیست؟
واقعیت این است که هیچکس – حتی اقشار محروم – از ورود ایرباس به ایران آن هم پس از 37 سال ناراضی نیستند، بلکه عموم مردم از این اتفاق راضی و خشنودند! اما اندکی بصیرت و مصلحتاندیشی برای کنار هم قرار دادن معایب و مزایای این کار لازم است و همچنین پاسخ به این سوال که نوسازی سیستم هواپیمایی مهمتر است یا بهبود وضعیت ریلی و جادهای؟ با توجه به آماری که پیشتر به آن اشاره شد، به راستی فاجعۀ واقعی در جاده ها در حال رخداد است و نه در خطوط هوایی.
در پایان، به این سخن از امام راحل(ره) اشاره میکنم که فرمودند: «رییس جمهور و وکلای مجلس باید از طبقهای باشند که محرومیت و مظلومیت مستضعفان و محرومان جامعه را لمس نموده و در فکر رفاه آنان باشند.»
این مطلب، در زمستان ۱۳۹۵، به سفارش موسسۀ مطبوعه به رشتۀ تحریر درآمده است.